Тижорат банкларида кредитларнинг бухгалтерия ҳисобини юритиш тартиби тўғрисидаги Низом (АВ томонидан 17.12.2004 й. 1435-сон билан рўйхатга олинган Марказий банк Бошқарувининг 27.11.2004 й. 25/9-сон буйруғи билан тасдиқланган)

Функция недоступна

Ўзбекистон Республикаси

Адлия вазирлигида

2004 йил 17 декабрда 1435-сон

билан рўйхатга олинган

Ўзбекистон Республикаси

Марказий банки Бошқарувининг

2004 йил 27 ноябрдаги

25/9-сон қарори билан

ТАСДИҚЛАНГАН

Тижорат банкларида кредитларнинг бухгалтерия

ҳисобини юритиш тартиби тўғрисидаги

НИЗОМ

Ушбу Низом Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси, Ўзбекистон Республикасининг "Ўзбекистон Республикасининг Марказий банки тўғрисида"ги, "Банклар ва банк фаолияти тўғрисида"ги ва "Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида"ги қонунларига мувофиқ ишлаб чиқилган ҳамда Молиявий ҳисоботларнинг халқаро стандартларига (МҲХС) асосланган бўлиб, тижорат банклари (бундан буён матнда - банклар) томонидан кредит операцияларининг бухгалтерия ҳисобини Молиявий ҳисоботларнинг халқаро стандартларига мувофиқ (бундан буён матнда - МҲХС) юритиш тартибини белгилайди.

I. УМУМИЙ ҚОИДАЛАР

1. Банклар активларидаги кредитлар Тижорат банкларида активлар сифатини таснифлаш ва активлар бўйича эҳтимолий йўқотишларни қоплаш учун захиралар шакллантириш ҳамда улардан фойдаланиш тартиби тўғрисидаги Низом (рўйхат рақами 2696, 2015 йил 14 июль) талабларига мувофиқ таснифланади.

Фоизларни ўстирмаслик мақоми берилган кредитларнинг бухгалтерия ҳисоби Фоизларни ўстирмаслик тўғрисидаги Низомга (рўйхат рақами 1304, 2004 йил 24 январь) мувофиқ амалга оширилади.

Фоизларни ҳисоблаш, шунингдек кредитлар бўйича ундирилмаган фоизларни бекор қилиш Тижорат банкларида фоизларни ҳисоблаш тўғрисидаги Низомга (рўйхат рақами 1306, 2004 йил 30 январь) мувофиқ амалга оширилади.

II. ТУШУНЧАЛАР

2. Ушбу Низом мақсадида қуйидаги тушунчалардан фойдаланилади:

кредитлар ва олиниши лозим бўлган маблағлар ҳисобварақлари - фаол бозорда котировка қилинмайдиган, қатъий белгиланган ёки ўрнатилган тўловлар билан ноҳосилавий молиявий активлар бўлиб, қуйидагилар бундан мустасно:

1) банк зудлик билан ёки яқин келажакда сотмоқчи бўлган ва шу сабабли сотишга мўлжалланган деб таснифланиши лозим бўлган ёки дастлабки тан олишда сотиб олиш ва сотиш учун деб таснифланган молиявий активлар;

2) банк томонидан дастлабки тан олинишида сотиш учун мавжуд деб таснифланган активлар;

3) эгаси ўзининг бошланғич инвестиция суммасини амалда ундириб ололмайдиган активлар, активлар сотиш учун мавжуд деб таснифланиши лозим бўлган кредитнинг қадрсизланиш ҳолатлари бундан истисно.

реал фоиз ставка усули - активнинг (мажбуриятнинг) хизмат муддати давомида муддати узайтирилган фоизли тўловларни тақсимлаш орқали (масалан, ҳар ойда эмас, ҳар йилда олинадиган ёки тўланадиган) дисконт ёки мукофотни фоизли даромадга (ёки харажатга) амортизациялаш йўли билан доимий фоиз ставкасини тан олинишига олиб келадиган усул;

реал фоиз ставкаси - бу молиявий активнинг мўлжалланган хизмат муддати давомида ёки мақбул бўлган ҳолда, қисқароқ даврда кутилаётган келажакдаги пул тўловлари ёки тушумлари оқимларини унинг соф баланс қийматигача аниқ дисконтлайдиган ставка;

қадрсизланишдан кўриладиган зарар (ёки кўрилиши мумкин бўлган зарар) - кредитнинг баланс қиймати унинг қопланадиган миқдоридан ошиб кетган суммаси. Бу қарздор кредитнинг тўлиқ суммасини (асосий қарз ва фоизларни) қайтара олмаслигини ва банкда зарарнинг юзага келиши мумкинлигини билдиради.

қопланадиган қиймат - кредитнинг баланс қиймати ва кредитнинг дастлабки реал фоиз ставкаси бўйича дисконтланган кутилаётган пул оқимларининг жорий қийматидан энг каттаси.

III. ДАСТЛАБКИ ТАН ОЛИШ

3. Банк томонидан берилган кредитлар ҳақиқий қиймати бўйича акс эттирилади ва у қарздорга берилган пул маблағлари суммасини ифодалайди. Банк томонидан кредит берилганда қуйидаги бухгалтерия ўтказмаси амалга оширилади:

Дт 11900-15500 (тегишли ссуда ҳисобварағи)

4. Кредит бериш муносабати билан банк томонидан олинадиган воситачилик ҳақи қарздорнинг молиявий ҳолатини ва инвестиция лойиҳаларини қопланишини баҳолаш, кафолатларни баҳолаш ва акс эттириш, гаров ва бошқа таъминотларни ташкиллаштириш бўйича тадбирлар, ҳужжатларни тайёрлаш ва уларни қайта ишлаш ҳамда битимни якунлаш билан боғлиқ банк харажатлари компенсациясини ўз ичига олади. Шу каби воситачилик ҳақлари кредит бериш ва келгусида кредит муносабатларида қатнашишнинг ажралмас қисми бўлиб, ва уларга тегишли тўғридан-тўғри харажатлар билан бирга, муддати узайтирилади ва реал даромадни тузатиш (корректировка қилиш) сифатида тан олинади. Бундан ташқари, банклар кредит бериш бўйича ёзма мажбурият учун воситачилик ҳақи олишлари мумкин.

5. Банклар томонидан мазкур Низомнинг 4-бандида кўрсатилган хизматлар учун потенциал қарз олувчилардан воситачилик ҳақи олинаётганда қуйидаги бухгалтерия ўтказмаси амалга оширилади:

6. Кредит бериш бўйича ёзма мажбурият бергани учун олинган воситачилик даромадлари, кредит шартномасини тузиш эҳтимоли мавжуд бўлганда, банкнинг кредит бериш жараёнида узлуксиз иштирок этганлиги учун тўлов (компенсация) сифатида қаралади. Банк томонидан олинган воситачилик даромадлари улар билан боғлиқ бевосита харажатлар билан биргаликда узайтирилади ва улар реал даромадни тузатиш (корректировка) сифатида тан олинади.

Агар кредит бериш бўйича мажбурият муддати тугаб, кредит талаб қилиб олинмаган бўлса, у ҳолда кредит бериш мажбурияти учун воситачилик ҳақи ушбу муддат тугагандан кейин даромад сифатида тан олинади (1-сонли Илова).

7. Агар қарздор томонидан банкка бозорда кредит шартномасида белгиланган фоиз ставкасига нисбатан шаклланган юқорироқ фоиз ставкасига муқобил тарзда маълум бир комиссияни тўланиши тўғрисида банк ва қарздор ўртасида келишувга эришилган тақдирда, ушбу комиссия тўлови кредит муддати давомида тўланиши лозим, яъни узайтирилади ва реал даромадни тузатиш (корректировка) сифатида тан олинади.

8. Қарздор томонидан кредит муддатидан олдин қайтарилса ёки бошқа шахс фойдасига воз кечилса, банк мазкур кредит билан боғлиқ ҳар қандай муддати узайтирилган воситачилик ҳақини кредит қайтарилган ёки бошқа шахс фойдасига воз кечилган санасига даромад сифатида тан олади.

IV. КРЕДИТНИНГ ҚАДРСИЗЛАНИШИ

9. Баланс ҳисоботини ҳар бир тузиш санасига (ҳар ойда) банк томонидан Тижорат банкларида активлар сифатини таснифлаш ва активлар бўйича эҳтимолий йўқотишларни қоплаш учун захиралар шакллантириш ҳамда улардан фойдаланиш тартиби тўғрисидаги Низом (рўйхат рақами 2696, 2015 йил 14 июль) ва Фоизларни ўстирмаслик тўғрисидаги Низом (рўйхат рақами 1304, 24 январь 2004 йил), шунингдек МҲХСга мувофиқ кредитлар таснифланади, мавжуд ва кўрилиши мумкин бўлган зарарларни қоплаш захиралари шакллантирилади.

10. Кредит қадрсизланишини тасдиқловчи объектив далиллар ва шароитлар аниқланган тақдирда, зарар суммаси қуйидаги икки миқдордан энг юқориси бўйича баҳоланади:

1) тижорат банкларида активлар сифатини таснифлаш ва активлар бўйича эҳтимолий йўқотишларни қоплаш учун захиралар шакллантириш ҳамда улардан фойдаланиш тартиби тўғрисидаги Низомга (рўйхат рақами 2696, 2015 йил 14 июль) мувофиқ аниқланган сумма бўйича;

ёки

2) кредитнинг баланс қиймати ва кредитнинг дастлабки реал фоиз ставкаси бўйича дисконтланган кутилаётган келажакдаги пул оқимларининг жорий қиймати ўртасидаги фарқ бўйича.

11. Банк кўрилиши мумкин бўлган зарарларни баҳолашни қуйидагича акс эттиради:

12. Агар кредит портфелининг кейинги таҳлили натижасида унинг захиралари мазкур Низомнинг 10-бандида кўрсатилган талаблардан ошса, банк захира суммасини охирги сана ҳолати бўйича аниқланган, кўрилиши мумкин бўлган зарарлар суммасига мувофиқлаштириши лозим. Бунда қуйидаги бухгалтерия ўтказмаси амалга оширилади:

13. Чет эл валютасида берилган кредитлар бўйича кўрилиши мумкин бўлган зарарларни баҳолаш аввал кредит қайси валютада берилган бўлса, ўша валютада амалга оширилади. Шу тарзда, биринчи навбатда, ҳар қандай эҳтимолий зарарларни баҳолаш чет эл валютасида амалга оширилади, кейин ушбу сумма Ўзбекистон Республикаси миллий валютасида акс эттирилади.

14. Кредитларни қайтарилиши қарз олувчининг асосий, шунингдек иккиламчи талаб қилиб олингунча депозит ҳисобварақларидан қуйидаги бухгалтерия ўтказмаси орқали амалга оширилади:

Агар кредит кафолат берувчи (кафил) томонидан қайтарилса, қуйидаги бухгалтерия ўтказмаси амалга оширилади:

Кредитлар нақд пулда қайтарилганда қуйидаги бухгалтерия ўтказмаси амалга оширилади:

15. Агар кредитга фоиз ўстирмаслик мақоми берилмаган бўлса, унда кредитлар бўйича фоизлар тушуми қуйидаги бухгалтерия ўтказмаси орқали акс эттирилади:

Фоизларни ўстирмаслик мақоми берилган кредитлар бўйича фоизлар ҳисоби Фоизларни ўстирмаслик тўғрисидаги Низомга (рўйхат рақами 1304, 2004 йил 24 январ) мувофиқ амалга оширилади.

16. Қарздор томонидан гаров билан таъминланмаган кредит қайтарилмаса ёки тўлиқ қайтарилмаганда, уларни шакллантирилган захира ҳисобидан ҳисобдан чиқариш қуйидаги бухгалтерия ўтказмаси орқали амалга оширилади:

17. Гаров билан таъминланган кредит қарздор томонидан қайтарилмаса ёки тўлиқ қайтарилмаган ҳолда, банк кредитни қайтариш учун ундирувни гаровга қўйилган мол-мулкка қаратишга ҳақли. Ундирувга қаратилган гаровга қўйилган мол-мулкни сотиш ким-ошди савдоси орқали қонунчилик ҳужжатларида белгиланган тартибда амалга оширилади. Гаровга қўйилган мол-мулкни сотишдан маблағлар келиб тушганда 10301 - "Марказий банкдаги вакиллик ҳисобварағи - Ностро" ҳисобварағи дебетланади ва 29801 - "Мижозлар билан ҳисоб-китоблар" ҳисобварағи кредитланади.

Кредитлар бўйича асосий қарзни ва мазкур кредит бўйича ҳисобланган, лекин ҳали олинмаган фоизларни сўндириш қуйидаги бухгалтерия ўтказмаси орқали амалга оширилади:

а) Асосий қарз қайтарилганда:

б) Асосий қарз тўлиқ қайтарилгандан кейин, фоизлар сўндирилганда:

18. Кредит гаровга олинган мол-мулкни ўз эгалигига олиш йўли билан қайтарилган тақдирда, кредитнинг баланс қиймати ва гаровга қўйилган мол-мулкнинг ҳаққоний қийматидан қайси бири кам бўлса, ўша қиймат бўйича, уни сотиш бўйича қилинган харажатларни чегирган ҳолда, лекин қайта савдодаги дастлабки сотув баҳосидан 10 фоиз кам бўлмаган суммада қуйидаги бухгалтерия ўтказмаси амалга оширилади:

19. Қарздор етарли миқдорда пул маблағларига эга бўлмаган тақдирда, банк кредит бўйича қарзни қарздорнинг розилиги билан унинг ликвид мол-мулки ҳисобидан, агар қарздор норози бўлса, қонунчилик ҳужжатларида белгиланган тартибда суд қарори асосида ундирувни қарздорнинг ликвид мол-мулкига қаратиш йўли билан қайтариш ҳуқуқига эга.

Кредитлар бўйича асосий қарз ва ҳисобланган, лекин ҳали олинмаган фоизлар қарздорнинг ликвид мол-мулкини сотишдан тушган маблағлар ҳисобига қайтарилганда, мазкур Низомнинг 18-бандида белгиланган бухгалтерия ўтказмалари амалга оширилади.

20. Кредитлар бўйича кўрилиши мумкин бўлган зарарлар захирасидан фойдаланиш Тижорат банкларида активлар сифатини таснифлаш ва активлар бўйича эҳтимолий йўқотишларни қоплаш учун захиралар шакллантириш ҳамда улардан фойдаланиш тартиби тўғрисидаги Низомга (рўйхат рақами 2696, 2015 йил 14 июль) мувофиқ амалга оширилади.

V. МОЛИЯВИЙ ҲИСОБОТНИ ОЧИШ

21. Молиявий ҳисоботга изоҳларда банклар қуйидагиларни очишлари зарур:

1) кредитларни умидсиз деб тан олиниши ва уларни ҳисобдан чиқариш учун сабаб бўлган асосларни изоҳловчи ҳисоб сиёсатини;

2) қуйидагиларни алоҳида-алоҳида кўрсатган ҳолда: "Кўрилиши мумкин бўлган зарарларни баҳолаш" ҳисобварағи бўйича ўзгаришларни ва ундириб олинмайдиган кредитлар бўйича кўрилган зарарларга нисбатан давр харажатлари сифатида тан олинган суммани; ҳисобдан чиқарилган кредитлар бўйича давр ичида ундирилган суммани; ва илгари ҳисобдан чиқарилган кредитларни қайтарилиши натижасида давр ичида кирим қилинган даромадлар суммасини;

3) ҳисобот санасига кредитлар бўйича баҳоланган жами зарарлар суммаси;

4) фоизларни ўстирмаслик мақоми берилган кредитларга тегишли баланс ҳисоботига киритилган жами суммани, шунингдек бундай кредитларнинг баланс қийматини аниқлаш асослари.

22. Бундан ташқари, банклар ўз кредитларининг географик туманлар, мижозлар гуруҳлари ёки саноат тармоқлари, чет эл валютаси турлари бўйича ҳар қандай муҳим хатарлар концентрациясини ифодаловчи бошқа ҳолларни очиб беришлари лозим.

Низомга

1-ИЛОВА

Воситачилик ҳақини кредит бўйича реал

даромаднинг қисми сифатида

акс эттириш юзасидан

МИСОЛ

Кредит беришни тайёрлаш учун воситачилик ҳақи, шунингдек, кредит бериш бўйича мажбурият учун (кредит бериш бўйича мажбуриятнинг амал қилиш даврида берилган кредитлар бўйича) воситачилик ҳақи, кредит бўйича даромадни тузатиш (корректировка) сифатида тан олинади. Қуйидаги келтирилган мисолда, кредит бериш мажбурияти учун воситачилик ҳақи кўриб чиқилган, ушбу методология кредит беришни тайёрлаш учун воситачилик ҳақига нисбатан ҳам қўлланилиши мумкин.

Мисол: Банк 10 млн. сўм миқдорда кредит бериш мажбуриятини олган. Ушбу банк кредит бериш бўйича мажбурият учун кредитнинг умумий суммасидан 4 фоиз миқдорида (қайтариб берилмайдиган) воситачилик ҳақини олади, ва ушбу мажбуриятнинг амал қилиш муддати 3 ойни ташкил этади. Кредит бўйича фоиз ставкаси (йиллик) 15%ни ташкил этади, бунда фоиз тўловлари ҳар ой амалга оширилиши лозим. 10 млн. сўм миқдоридаги асосий қарз суммаси икки йил тугагандан кейин қайтарилиши лозим. Банк кредит бериш мажбурияти амал қиладиган уч ой муддат давомида мижоз кредит олиш учун мурожаат қилишини кутади.

Воситачилик ҳақи суммаси = 10.000.000 х 4% = 400 000

Ойлик фоизлар = 10 млн. х 15%/12 = 125 000

Мажбурият учун воситачилик ҳақини олиш

бўйича бухгалтерия ўтказмаси:

Агар кредит мажбурияти муддати кредит

тақдим этилмасдан тугаса:

    

Агар банк томонидан кредит бериш бўйича мажбурият бажарилаётган бўлса, у ҳолда муддати узайтирилган даромад кредитнинг амал қилиш муддати давомида даромадни тузатиш (корректировка) сифатида реал фоиз ставкаси усулини қўллаган ҳолда амортизацияланади. Воситачилик ҳақи моҳиятига кўра кредит бўйича даромадни тузатиш (корректировка) деб ҳисобланганлигидан келиб чиққан ҳолда, кредит бўйича ҳақиқий ички даромадлилик ставкаси кўрсатилган 15%га тенг бўлган фоиз ставкасининг миқдорини эмас, балки 17,3473%ни ташкил этади. Операциянинг моҳиятини янада аниқроқ акс эттириш учун муддати узайтирилган воситачилик ҳақини амортизация қилиш учун кредит "воситачилик даромадлари"га эмас, балки "фоизли даромадлар"га тааллуқли бўлиши керак.

Муддати узайтирилган воситачилик ҳақининг

амортизация қилиш графиги

  

  

Биринчи ой учун воситачилик даромади

қуйидаги тартибда тан олинади:

"Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами", 2004 йил, 50-сон, 511-модда.