Илм-фанни 2030 йилгача ривожлантириш Концепцияси (ЎзР Президентининг 29.10.2020 й. ПФ-6097-сон Фармонига 1-илова)

Функция недоступна

Ўзбекистон Республикаси

Президентининг

2020 йил 29 октябрдаги

ПФ-6097-сон Фармонига

1-ИЛОВА

Илм-фанни 2030 йилгача ривожлантириш

КОНЦЕПЦИЯСИ

1-БОБ. УМУМИЙ ҚОИДАЛАР

Илм-фанни 2030 йилгача ривожлантириш концепциясининг (кейинги ўринларда - Концепция) стратегик мақсади этиб миллий иқтисодиётни ривожлантиришнинг инновацион ва юқори технологик форматига ўтиш, мамлакатимизнинг рақобатдош устунликларини ишга солиш ва тўғри сафарбар этиш, инновацион маҳсулотлар ҳажмини кенгайтириш, жадал иқтисодий ўсишни таъминлайдиган йўналишларга инвестицияларни йўналтириш, аҳоли турмуш даражасини бир неча бор яхшилаш, ижтимоий соҳадаги долзарб масалаларнинг инновацион ёндашувга ҳамда илмий тадқиқотлар ва эришилган натижаларга асосланган илмий ечимини топиш, халқаро миқёсда илмий ҳамкорликни ривожлантириш, шунингдек "Илм-фан ва илмий фаолият тўғрисида"ги ва "Инновацион фаолият тўғрисида"ги қонунлар ижросини таъминлаш ҳисобланади.

Концепция илм-фан ва илмий фаолиятни ривожлантиришнинг устувор йўналишлари, вазифалари, ўрта ва узоқ муддатли истиқболдаги ривожланиш босқичларини белгилаб беради ҳамда соҳага оид мақсадли дастурлар ва комплекс чора-тадбирларни ишлаб чиқиш учун асос бўлади.

2-БОБ. ИЛМ-ФАННИ РИВОЖЛАНТИРИШ ЗАРУРАТИ,

УНИНГ ЖОРИЙ ҲОЛАТИ ВА МАВЖУД МУАММОЛАР

Жаҳон иқтисодиётининг глобаллашуви ва унинг янги технологик ривожланишга ўтиш жараёни дунё товар ва молия бозорларида, рақамли технологияларни жорий этиш соҳасида ва аҳолининг ижтимоий-иқтисодий, ўсиб бораётган муаммоларини ҳал қилиш усулларида тобора рақобатнинг тобора кучайишига олиб келмоқда. Ушбу масалаларнинг асосий ечими илм-фан ва инновациялар соҳасида етакчи мамлакатлар қаторидан ўрин олиш, тўртинчи саноат инқилоби даврида халқаро рақобатбардошликка эришиш, тўпланган институционал муаммоларнинг янги ечимларини излаб топиш, шунингдек глобаллашув туфайли юзага келаётган баҳсли масалаларни ҳал қилишдан иборат бўлиши лозим.

Ушбу рақобат шароитида иқтисодиётда устувор йўналишлар ривожини таъминловчи илмий тадқиқотлар ҳамда инновацион ишланмаларни амалга оширувчи экотизимни шакллантириш энг асосий вазифа ҳисобланади.

Шу сабабдан, ривожланаётган мамлакатлар рақобатбардошликни ошириш ва мустаҳкамлаш бўйича юқори технологияли ишлаб чиқаришни ва глобал маркетингни фаол ўзлаштириш, устувор йўналишларда ўз илмий мактабларини ташкил этиш, тажрибали ва малакали мутахассисларни жалб этиш, инновацион салоҳиятга эга истиқболли стартапларни қўллаб-қувватлаш, узоқ муддатли барқарор ривожланишнинг молиявий ва институционал асосларини яратиш учун давлат имтиёзларидан мақсадли фойдаланиш каби чораларни кўрмоқда.

Мамлакатимизнинг илм-фан сектори 100 дан ортиқ академик ва тармоқ илмий муассасаларидан иборат бўлиб, ҳозирги кунда 65 та илмий-тадқиқот институти, 31 та илмий марказ (шундан 14 та ихтисослаштирилган илмий-амалий марказ) ва 8 та бошқа турдаги илмий ташкилот фаолият кўрсатмоқда. Бундан ташқари, олий таълим муассасалари ва уларнинг филиалларида ҳам илмий-тадқиқот ишлари амалга оширилмоқда.

Ўзбекистонни 2030 йилга қадар глобал инновацион индекс рейтингида дунёнинг 50 та етакчи давлатлари қаторига киритиш бўйича улкан мақсадга эришишда инсон капиталини ривожлантиришга қаратилган стратегик режа эълон қилинди. Мазкур мақсад илм-фан соҳасини замонавий иқтисодиёт талабларига мослаштиришдан иборат бўлиб, ўз навбатида, илм-фандаги тегишли ҳуқуқий база билан тартибга солинадиган туб таркибий, ташкилий, молиявий ҳамда кадрлар ва инфратузилмага оид ислоҳот-ўзгаришларни амалга оширишга қаратилган.

Сўнгги йилларда илм-фан соҳасини устувор ривожлантириш ва давлат томонидан қўллаб-қувватлашга қаратилган 20 дан зиёд норматив-ҳуқуқий ҳужжат қабул қилиниб, улар узлуксизлик, очиқлик, шаффофлик ва рақобат тамойилларига асосланган.

2017 йилда Инновацион ривожланиш вазирлиги ташкил этилгани алоҳида аҳамиятга эга бўлиб, янги идора илмий ва инновацион фаолиятга оид жамият ва давлат ҳаётини ҳар томонлама ривожлантиришга, мамлакатнинг интеллектуал ва технологик салоҳиятини оширишга қаратилган ягона давлат сиёсатини амалга оширмоқда.

Фанлар академиясининг барча илмий ташкилотларини Давлат бюджети ҳисобига сақлаш ва уларга илмий лойиҳаларни грант асосида молиялаштириш тизими йўлга қўйилди.

Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 10 та илмий ташкилоти Фанлар академияси тизимига қайтарилиб, унинг мақоми ва нуфузини юксалтириш баробарида илм-фан соҳасининг жамиятдаги мавқеи оширилди, ёшларнинг соҳага бўлган фикри-муносабати ижобий томонга ўзгарди.

2017-2021 йилларда илмий ташкилотлар лабораторияларини мустаҳкамлаш ва янгилашга 32 миллион АҚШ доллари миқдоридаги маблағ ажратилиши режалаштирилди ҳамда тегишли чора-тадбирлар босқичма-босқич амалга оширилмоқда.

Шу билан бирга, яқин келажакда илм-фан соҳасида ҳал этилиши зарур бўлган қуйидаги асосий муаммолар сақланиб қолмоқда:

биринчидан, иқтисодиётнинг реал сектори корхоналарининг илм-фанга эътибори юқори эмаслиги. Юртимиз олимларининг технологик ишланмалари ва илмий-тадқиқотлари натижаларини амалиётга татбиқ этишга тармоқлар томонидан қизиқишнинг пастлиги мамлакат иқтисодиётининг технологик ривожланишига тўсиқ бўлмоқда ва Давлат бюджети зиммасига оғир юк бўлиб тушмоқда. Бундан ташқари, аксарият илмий лойиҳалар илмий ташкилотларнинг ташаббуслари асосида шакллантирилади, яъни давлат учун устувор бўлган тадқиқотлар эмас, балки мазкур илмий ташкилотлар истаган ва амалга ошира оладиган аниқ якуний натижа (маҳсулот) олиш имконини бермайдиган функционал вазифалар доирасидаги тадқиқотлар молиялаштирилади;

иккинчидан, инновацион инфратузилманинг алоҳида элементлари (инновацион жамғармалар, технологияларни жорий этиш марказлари, муҳандислик лабораториялари, технопарклар ва бошқалар) ўртасида иқтисодий ҳамкорликнинг ривожланмаганлиги. Ички ҳамда жаҳон бозорларига билимлар ва янги технологияларни татбиқ этиш ишларини яхшилаш лозим;

учинчидан, кичик инновацион тадбиркорлик ва илмий ҳажмдор маҳсулотлар ишлаб чиқаришнинг ривожланмаганлиги. Илмий ташкилотлар томонидан инновацион корхоналарни ташкил этиш бўйича тажриба ва кўникмалар тўлиқ шаклланмаган;

тўртинчидан, илмий ташкилотларда илм-фанни ташкил қилиш, илмий ишлар харажатларини прогнозлаштириш ва натижаларнинг иқтисодий таҳлилини олиб бориш тизими тўлиқ йўлга қўйилмаганлиги. Илмий ташкилотларнинг раҳбарияти асосан илм-фан намояндаларидан иборат бўлиб, улар илмий тадқиқот натижаларини тижоратлаштириш, ташкилот ресурс базаси ва инфратузилмасини янгилаб бориш, ишланмаларни рағбатлантириш каби соҳаларда етарли кўникмаларга эга эмас;

бешинчидан, илмий салоҳиятни ривожлантиришга хусусий секторни жалб этиш ишлари фаол эмаслиги. Илм-фанга хусусий сектор маблағларини жалб қилиш янги технологиялар ва илмий ҳажмдор маҳсулотларни яратиш ҳамда ишлаб чиқаришга жорий этиш, бозорларда рақобатбардошликка эришиш ва уни сақлаб қолишнинг асосий омили;

олтинчидан, илмий-тадқиқот ўтказадиган жамоалар, академиклар ва тадқиқотчилар ўртача ёшининг катталиги. Илмий ташкилотларда фаолият кўрсатаётган илмий даражали тадқиқотчиларнинг ўртача ёши 51 ёшни ташкил этаётганлиги ёшларни илм-фанга жалб этиш ишларини жадаллаштириш ҳамда илмий-тадқиқотлар суръатларини оширишни талаб этади;

еттинчидан, аҳоли сонига нисбатан олимлар сонининг камлиги. Ҳозирда бир миллион аҳоли сонига ўртача 950 нафар илмий ходим тўғри келмоқда. Ёшларни илм-фанга жалб этиш ишларининг суст ташкил этилганлиги, фан ва таълим тизими ўртасида интеграция даражаси паст бўлганлиги, олимлар меҳнатининг моддий, ижтимоий ва маънавий жиҳатдан етарли даражада қўллаб-қувватланмаганлиги бунинг асосий сабабларидандир;

саккизинчидан, илмий-тадқиқот натижаларига маҳаллий ва хорижий патентлар олиш даражаси пастлиги. 2014-2018 йилларда Давлат бюджети маблағлари ҳисобидан молиялаштирилган амалий ва инновацион лойиҳалар натижаларига кўра илмий ташкилотлар ва олий таълим муассасалари томонидан жами 700 та ихтиро патентлаштирилган бўлиб, бунда хорижий патентларнинг улуши 1 фоизга тенг. Олинган патентларни хорижий давлатларда рўйхатдан ўтказиш ишларини тўғри ва самарали ташкиллаштириш зарур;

тўққизинчидан, интеллектуал фаолият натижаларини хўжалик айланмасига киритишнинг иқтисодий ва ҳуқуқий механизмлари ривожланмаганлиги. Олимлар томонидан интеллектуал мулк учун олинган патентлар бозори мавжуд эмас. Хўжалик юритувчи субъектларнинг интеллектуал фаолият натижаларини жорий этишга бўлган манфаатдорлиги юқори даражада эмас;

ўнинчидан, илм-фан ва илмий фаолиятга молиявий ресурларнинг етарли даражада йўналтирилмаётганлиги. Ҳозирги кунда илм-фан ва илмий фаолиятга йўналтирилаётган маблағ мамлакат ялпи ички маҳсулотининг атиги 0,2 фоизини ташкил қилади ва ушбу кўрсаткич қатор ривожланган ва ривожланаётган давлатлар томонидан илм-фанга йўналтирилаётган маблағларга нисбатан камдир;

ўн биринчидан, илмий ташкилотлар ва олий таълим муассасалари ўртасидаги алоқаларнинг сустлиги, таълим, фан ва ишлаб чиқаришнинг мустаҳкам интеграцияси таъминланмаганлиги. Илмий ташкилотларнинг илмий фаолиятини мамлакат ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш истиқболларини ҳисобга олган ҳолда ташкил этиш пайти келди;

ўн иккинчидан, илмий-тадқиқот ишлари натижаларини тижоратлаштириш даражасининг юқори эмаслиги. Бу эса илмий ташкилотлар ва улар томонидан ташкил этилган инновацион корхоналарга инвестиция ва банк кредити маблағларининг жалб қилиш имкониятини бермайди;

ўн учинчидан, олий таълимдан кейинги таълим, квота тизими ва илмий даража беришда аттестация жараёнлари жаҳон тажрибаси билан уйғунлаштирилмаганлиги. Ушбу йўналишлардаги бюрократик тўсиқлар оқибатида юқори малакали илмий кадрлар тайёрлаш талаб даражада эмас;

ўн тўртинчидан, илмий ташкилотларнинг асосан пойтахт атрофида марказлашганлиги ва ҳудудларда замонавий илмий лабораторияларнинг мавжуд эмаслиги. Деярли 90 фоиз илмий-тадқиқот лабораториялари Тошкент шаҳрида шаклланганлиги ҳудудларда илмий-тадқиқот фаолиятини замон талаблари даражасида амалга оширишни чегаралаб қўймоқда;

ўн бешинчидан, илмий базани технологик жиҳатдан жиҳозлаш даражасининг юқори эмаслиги. Илм-фанни технологик жиҳатдан модернизация қилиш, илмий ташкилотлар ва олий таълим муассасаларини замонавий асбоб-ускуналар билан жиҳозлаш даражаси паст, илм-фаннинг технологик базаси ҳолатини таҳлил қилиш ва уни мунтазам янгилаб бориш тизими тўлиқ шаклланмаган;

ўн олтинчидан, илмий ташкилотлар ўртасида рақобатнинг ривожланмаганлиги, уларнинг миллий рейтинги ва йиллик баҳолаб бориш тизими тўлиқ жорий этилмаганлиги. Аксарият илмий ташкилотлар фан йўналишларида монополист сифатида фаолият юритади, илм-фан йўналишларида рақобатчи сифатида намоён бўла олмаяпти;

ўн еттинчидан, мустақил илмий экспертлар жамоасининг шаклланмаганлиги. Илмий лойиҳалар муҳокамаси жараёнида маҳаллий олимлар жамоасидан иборат илмий-техник кенгашлардаги "манфаатлар тўқнашуви" лойиҳаларга берилаётган хулосаларнинг холислиги ва сифатига салбий таъсир қилмоқда;

ўн саккизинчидан, илм-фандаги ютуқларнинг етарли даражада тарғиб қилинмаслиги. Янги технологиялар ва маҳсулотларни сотиш мумкин бўлган бозорлар ҳақида, шунингдек хусусий инвесторлар ва кредит ташкилотлари учун юқори даромадга эга капитал киритиладиган объектлар тўғрисидаги маълумотлар кам тарғиб қилинади;

ўн тўққизинчидан, олимларнинг жаҳоннинг нуфузли маълумотлар базаларида индексациядан ўтган юқори импакт факторли жаҳон журналларида мақолалар чоп этиш даражасининг пастлиги. Ҳозирда WEB of Science, SCOPUS каби маълумотлар базасида индексация қилинадиган халқаро илмий журналларда чоп этилган мақолалар орасида Ўзбекистоннинг ялпи улуши 0,1 фоизга яқин. Ўз ичига 5 мингдан ортиқ нашриётларнинг 22 минг номдаги илмий журналларини олган Scopus маълумотлар базаси асосида SJR (ScimagoJournal&CountryRank) ресурсининг таҳлилларига кўра, Ўзбекистон битта мақолага ҳаволалар кўрсаткичи бўйича жаҳоннинг 239 давлати ўртасида 220-ўринни эгаллаб (6,52), мамлакатимизнинг H-index кўрсаткичи 86 ни ташкил этмоқда.

3-БОБ. ИЛМ-ФАННИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ

УСТУВОР ЙЎНАЛИШЛАРИ

Илм-фанни ривожлантиришнинг устувор йўналишлари қуйидагилардан иборат:

биринчиси, илм-фан соҳасида бошқарув тизимини такомиллаштириш;

иккинчиси, илм-фан ва илмий фаолиятни молиялаштириш тизимини такомиллаштириш ҳамда молиялаштириш манбаларини диверсификациялаш;

учинчиси, юқори малакали илмий ва муҳандис кадрлар тайёрлаш ҳамда уларни илмий фаолиятга йўналтириш;

тўртинчиси, илм-фанни ривожлантиришнинг замонавий инфратузилмасини яратиш;

бешинчиси, илм-фан тараққиётига кўмаклашадиган замонавий ахборот муҳитини шакллантириш.

4-БОБ. ИЛМ-ФАННИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ

УСТУВОР ЙЎНАЛИШЛАРИНИ АМАЛГА

ОШИРИШ МЕХАНИЗМЛАРИ

1-§. Илм-фан соҳасида бошқарув тизимини такомиллаштириш

Илм-фан соҳасида бошқарув тизимини такомиллаштириш ваколатли давлат органи томонидан илмий-тадқиқот дастурларининг мувофиқлаштирилишини ва бошқарилишини назарда тутади.

Илмий фаолиятни ташкил этиш қуйидаги асосий бошқарув жараёнларининг ҳамжиҳатлигини ва изчиллигини таъминлаши зарур:

илм-фан соҳасида сиёсатни белгилаш - соҳадаги ваколатли давлат органи томонидан миллий устувор йўналишларни белгилаш ва илмий дастурларни бошқаришни назарда тутади;

эҳтиёжларни аниқлаш - устувор илмий йўналишлар доирасида илмий фаолиятга оид давлат дастурлари лойиҳаларини саралашни назарда тутади. Ваколатли давлат органи тармоқ вазирликлари билан биргаликда илмий фаолиятга оид дастурлар лойиҳаларини ишлаб чиқади;

режалаштириш - қўйилган вазифаларни амалга ошириш механизмларини ва кутилаётган натижаларни муайян кўрсаткичлар билан белгилашни назарда тутади;

молиявий таҳлил - зарур молиялаштириш ҳажмини қўйилган вазифаларни ҳисобга олган ҳолда босқичма-босқич баҳолашни белгилайди;

буюртмаларни таҳлил қилиш - давлат ва хўжалик бошқаруви, маҳаллий давлат ҳокимияти органларидан келиб тушган талабномаларни техник ва илмий экспертизадан ўтказишни назарда тутади;

амалга ошириш (ёки молиялаштириш) - илмий фаолиятга оид давлат дастурлари лойиҳаларининг Давлат бюджетидан молиялаштирилишини назарда тутади;

натижаларни мониторинг ва таҳлил қилиш - илмий фаолиятга оид давлат дастурларини амалга оширишнинг ҳолати ва кутилган натижаларга эришилганлиги баҳоланади;

натижаларга мутахассис баҳосини олиш - техник ва илмий экспертиза ўтказиш орқали амалга оширилади. Бунда лойиҳалар бўйича оралиқ натижалар экспертизаси ҳам ўтказилиши мумкин;

тижоратлаштириш ва натижаларни ишлаб чиқаришга йўналтириш - натижаларни иқтисодиёт тармоқларига ва ижтимоий соҳага жорий қилишни назарда тутади;

илмий фаолиятни бошқариш - илм-фан ва илмий фаолиятнинг ваколатли давлат органи томонидан бошқарилишини назарда тутади.

Бунда, илм-фан соҳасида бошқарув тизимини такомиллаштириш борасида қуйидаги ишлар амалга оширилади:

1) жаҳон тажрибасида лойиҳавий бошқарув ўзининг самарадорлигини кўрсатаётганини инобатга олиб, илм-фанни бошқаришда дастурий мақсадли ёндашувни қўллаш, янги бошқарув воситаларини жорий этиш ва улардан фойдаланиш йўлга қўйилади. Бу ташкилот ичида маблағларни самарали тақсимлаш, лойиҳани амалга ошириш жараёнини назорат қилиш ҳамда ички ва ташқи муҳитдаги ўзгаришларни ҳисобга олган ҳолда унинг бажарилишига тузатиш киритиш имконини беради. Бюджетдан молиялаштириладиган грант лойиҳаларига давлат буюртмаси жорий қилинади ва лойиҳаларга танловлар ваколатли давлат органи томонидан тематик тарзда мунтазам ўтказиб борилади;

2) республикада илмий соҳанинг ҳолати ва келгусида ривожланишини аниқлаш учун мақсадли кўрсаткичларнинг стратегик жиҳатдан мақбул базасини, илмий фаолият соҳасидаги чуқур, батафсил эксперт-таҳлил ва прогноз ишларини тайёрлаш ҳамда амалга ошириш бўйича миллий дастур ишлаб чиқилади;

3) илмий ташкилотларнинг ҳолати ва иш фаолиятини баҳолаш, илм-фанни тараққий эттириш бўйича давлат сиёсатини мувофиқлаштириш ва стратегик ривожланишнинг вазифа ҳамда йўналишларини белгилаш, илмий-тадқиқот соҳаси ривожланишининг салбий ва ижобий томонларини аниқлаш учун тизимли равишда (ҳар уч йилда бир маротаба) маҳаллий илмий салоҳият, давлат илмий-техник экспертизаси ва илм-фанни ривожлантиришнинг устувор йўналишлари халқаро аудит ташкилотлари томонидан мустақил фан аудитидан ўтказилади.

Мустақил фан аудити ўтказишга бевосита ваколатли давлат органи масъул бўлиб, аудит натижаларига кўра янги инфратузилмалар ва фан йўналишлари ташкил қилинади, мавжудлари самарадорлигига кўра кенгайтирилади (ёки қисқартирилади) ва янги йўналишлар устида фаолият юритиш учун қайта шакллантирилади;

4) ваколатли давлат органи томонидан йиллик мониторинг тизими йўлга қўйилиб, йўналишларидан келиб чиққан ҳолда мустақил фан аудити натижалари билан уйғунлаштирилган илмий ташкилотларнинг миллий рейтинг тизими шакллантирилади;

5) илмий ва техникавий ривожланишнинг афзалликлари ва нуқсонлари тўғрисида хулоса чиқаришга имкон берадиган, ҳар бир соҳанинг инновацион ривожланишидаги истиқболли илмий ва технологик йўналишларини аниқлаш, илмий, техникавий ва саноат-технологик фаолият натижаларини иқтисодий баҳолаш мақсадида форсайт гуруҳлари ташкил этилади ва форсайт тадқиқотлари ўтказиб борилади;

6) устувор қадам сифатида илмий ташкилот раҳбари лавозимига илм-фан тизимини бошқариш кўникмасига ва иқтисодий билимга эга бўлган ёш мутахассисни тайинлаш амалиёти киритилади. Илмий ташкилотлар раҳбарларини Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Давлат бошқаруви академиясида ўқитиш ва мунтазам малакасини ошириб бориш тизими жорий қилинади. Ҳар бир илмий ташкилотда илм-фан ва илмий фаолият бўйича ташкилотнинг маслаҳатчиси лавозими киритилиб, бу лавозимга таниқли фан намояндалари ва етакчиларидан бири тайинланади. Бош маслаҳатчи ташкилотнинг Илмий кенгашини бошқариш ваколатига эга бўлади;

7) илм-фанда ўзини ўзи бошқариш тизимини ривожлантириш орқали давлат ва илмий ташкилотлар ўртасида ижтимоий шерикликни кучайтириш ҳамда унинг доирасида лойиҳаларни амалга ошириш, илмий йўналишларни шакллантириш ва уларнинг самарали фаолият юритишини таъминлаш ҳамда илмий мактаблар, фан намояндалари ва етакчи олимларнинг соҳадаги масъулиятини ошириш мақсадида ҳар бир фан йўналишлари бўйича нодавлат нотижорат ташкилотлари сифатида фан жамиятлари ташкил қилинади.

2-§. Илм-фан ва илмий фаолиятни молиялаштириш

тизимини такомиллаштириш ҳамда молиялаштириш

манбаларини диверсификациялаш

Илм-фан ва илмий фаолиятни молиялаштириш тизимини такомиллаштириш ва молиялаштириш манбаларини диверсификациялаш борасида қуйидаги ишлар амалга оширилади:

1) илм-фан соҳасига йўналтириладиган маблағлар босқичма-босқич 2022 йилгача ялпи ички маҳсулотнинг 0,8 фоизи миқдоригача оширилади. Бунда йўналтирилган маблағлар мамлакатни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг стратегик муҳим йўналишларига мувофиқ илмий-тадқиқотларни ташкил этиш ва чуқур илм талаб қилувчи маҳсулотлар яратиш бўйича илм-фанга оид давлат, ҳудудий ва халқаро дастурларни ҳамда стартап лойиҳаларни давлат буюртмаси танловларига кўра молиялаштиришга, янги ишланмаларни тижоратлаштириш, замонавий фан йўналишлари бўйича инфратузилмаларни ташкил қилиш, илмий ташкилотларнинг моддий-техника базасини янгилаб бориш, олий ўқув юртидан кейинги таълим (докторантура) институтини молиялаштириш каби режалаштирилган чора-тадбирларга йўналтирилади;

2) илмий лойиҳаларни хусусий сектор ва тармоқ ташкилотлари билан тенг шерикликда молиялаштириш амалиёти кенгайтирилади. Бунда давлат буюртмаси доирасида корхона муаммоларининг ечимига қаратилган тематик лойиҳалар танловлари ташкил қилиниб, танлов натижаларига кўра тенг шерикликда молиялаштириш йўлга қўйилади. Натижада хусусий тармоқ корхоналарининг илмий фаолиятни молиялаштиришдаги улуши салмоқли даражада ўсишига эришилади;

3) илмий-инновацион лойиҳаларни қўшимча молиялаштириш мақсадида халқаро молия институтлари, хусусан Жаҳон банкининг илм-фанни тижоратлаштиришга ажратиладиган имтиёзли қарз маблағлари жалб қилинади. Жалб қилинган маблағлар грант лойиҳалари кўринишида тадқиқотларни танлов асосида молиялаштиришга, инновацион корхоналар ташкил қилиш орқали янги ишланмаларни тижоратлаштиришга, илмий ва инновацион фаолият экотизимини ривожлантириш ва мамлакатда технологиялар трансфери марказларини ташкил қилишга йўналтирилади;

4) илм-фан ва илмий фаолиятга хорижий давлатлар донор ташкилотларининг грантлари, техник кўмак ва бошқа ташқи беғараз кўмак маблағларини жалб этиш бўйича тизимли ишлар амалга оширилади. Шу мақсадда қатор халқаро илмий фондлар Ўзбекистонда аккредитациядан ўтказилади;

5) инновацион ишланмалар ва стартап лойиҳаларни молиялаштиришда "амалга ошмаслик хавфини" камайтириш учун Инновацион ривожланиш вазирлиги ҳузуридаги жамғарма маблағлари иштирокида хорижий етакчи инвестицион компаниялар билан венчур фондлари ташкил қилинади;

6) илм-фаннинг истиқболли ва янги йўналишларида (шу жумладан, рақамли технологиялар, сунъий интеллект, робототехника, фармацевтика, биотехнология, нанотехнологиялар, энергетика, муҳандислик, электроника, механика, машинасозлик, геномика, астрономия, дастурлаш, саноат дизайни, криминалистикада) илмий-тадқиқот ишлари жадаллаштирилади.

Шунингдек, илм-фанни ривожлантириш иқтисодиёт тармоқлари эҳтиёжлари, харажатларнинг мутаносиб таркиби ва хусусий сектор талабига йўналтирилган ҳолда амалга оширилиши керак. Бунда илмий-тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишлари учун қуйидаги харажатлар таркиби таъминланади:

тадқиқот турлари бўйича: фундаментал тадқиқотлар учун илм-фанни ривожлантириш ва қўллаб-қувватлашга ажратилган барча маблағларнинг - 15 фоизи, амалий тадқиқотлар учун - 20 фоизи, тажриба-конструкторлик ишланмалари учун 65 фоизи. Бунда ижтимоий-гуманитар фанлар соҳасининг хусусиятидан келиб чиқиб маблағлар тақсимотига тегишли ўзгартириш киритилиши мумкин;

молиялаштириш манбалари бўйича: Давлат бюджети - 45-50 фоиз, хусусий ва тадбиркорлик соҳалари - 45-50 фоиз, хорижий инвестициялар - 5 фоиз.

Давлат буюртмаси доирасида устувор тадқиқотлар ҳамда давлат аҳамиятига эга дастурлар (минерал хомашё, тоғ-кон, ёқилғи-энергетика, сув хўжалиги тизимлари, сейсмик ва экологик хавфсизликни таъминлаш, табиий ва техноген табиатли фавқулодда ҳолатларнинг олдини олиш ва бартараф этиш кабилар) молиялаштирилиши зарур.

Мазкур чора-тадбирлар билан бир қаторда иқтисодиётни илмий жиҳатдан қўллаб-қувватлашни молиялаштиришда ўзини ўзи таъминлашга эришиш мақсадида хусусий секторнинг илмий маҳсулотларга буюртмалари мустақил равишда шакллантирилиши ва молиялаштирилишини рағбатлантириш назарда тутилади.

Лойиҳани амалга оширувчилар давлат манфаатларини ҳисобга олган ҳолда самарадорлик, долзарблилик, малака ва асбоб-ускуналар билан таъминланганлик мезонлари бўйича мамлакат ичидаги ва хориждаги илмий жамоалар орасидан танлаб олинади.

Илмий фаолият натижаларига фуқаролик ҳуқуқларининг вужудга келишини ва жалб этилишини тартибга солувчи меъёрий-ҳуқуқий асослар такомиллаштирилади, уларнинг саноатга жорий қилинишини таъминлайдиган инфратузилма яратилади.

3-§. Юқори малакали илмий ва муҳандис кадрлар тайёрлаш

ҳамда уларни илмий фаолиятга йўналтириш

Юқори малакали илмий ва муҳандис кадрлар тайёрлаш ҳамда уларни илмий фаолиятга йўналтириш борасида қуйидаги ишлар амалга оширилади:

1) етакчи илмий ташкилотлар ва университетларда илмий изланишларнинг илғор даражасини таъминлашга қодир малакали кадрлар билан таъминланган янги илмий-тадқиқот инфратузилмаси шакллантириб борилади;

2) фан докторлари (DSc) ва фалсафа докторлари (PhD)ни тайёрлаш доирасида устувор илмий йўналишлар бўйича илмий кадрларни мақсадли тайёрлашга ўтилади;

3) доцент ва профессор унвонини олиш тартибига докторантурадан кейинги орттирилган тажриба мавжудлигига оид талаблар киритилади;

4) давлат илмий ташкилотларида янги кадрлар сиёсати жорий қилиниб, асосий эътибор кадрлар билан ишлашнинг стратегик бошқарувини жорий этишга қаратилади;

5) мутахассисларни қайта тайёрлаш ва доимий равишда малакасини ошириб бориш мақсадида инглиз тилини ўрганаётган олимлар учун турли ўқув курсларини ташкил қилиш, маҳаллий ва дунёнинг етакчи университетлари ўртасида ўқитувчилар ва талабалар бўйича дастурларни амалга ошириш кўзда тутилади;

6) Инновацион ривожланиш ва новаторлик ғояларини қўллаб- қувватлаш жамғармаси ва "Эл-юрт умиди" жамғармаси маблағлари ҳисобидан қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда иқтидорли ёш олимларнинг етакчи хорижий илмий марказларда қисқа муддатли илмий стажировкаларини ташкиллаштириш, ўқиш ва малака оширишига кўмаклашилади, уларнинг халқаро илмий-техник конференцияларда ва илмий лойиҳаларда иштироки этишлари, илмий ишларининг нашр этилиши таъминланади;

7) тадқиқотчилар ва олимлар учун профессионал тренинглар ташкил этилади;

8) илмий даражали кадрлар тайёрлаш тизимини такомиллаштириш ва жаҳон андозаларига мослаштириш чоралари кўрилади. Бунда етакчи илмий ташкилотлар ва университетларга мустақил илмий даражалар бериш ваколатлари кенгайтириб борилади, диссертация ҳимояси ва аттестация ўтказиш амалиёти тубдан ислоҳ қилинади;

9) олий ўқув юртидан кейинги таълим (докторантура) институтига квоталар ажратиш ва уни мониторинг қилиш тизими тўлалигича ваколатли давлат органига юкланади ва рақамлаштирилади;

10) давлат буюртмаси асосида молиялаштирилаётган грант лойиҳалари доирасида қисқа муддатли илмий стажировкаларга юбориш, халқаро илмий анжуманларда иштирок этиш, янги механизм сифатида грант лойиҳалари доирасида фан номзоди ёки фалсафа доктори (PhD) ва фан докторлари (DSc) тайёрлашга буюртма бериш ҳамда уни молиялаштиришга рухсат берилади;

11) олий таълим муассасаларида бакалавриат ва магистратурада таҳсил олаётган талабаларга илмий фаолият олиб бориш учун зарур шарт-шароитлар ва рағбатлантириш механизмлари яратилади. Натижада ўқишни битирган ва илмий фаолиятини давом эттиришни билдирган магистрларнинг сони кўпаяди;

12) докторантлар билан ишлаш, улар томонидан олиб борилаётган ишларни назорат (мониторинг) қилиш, ҳимояга ўз вақтида чиқишини таъминлаш механизмлари янада такомиллаштирилади.

4-§. Илм-фанни ривожлантиришнинг замонавий

инфратузилмасини яратиш

Илм-фанни ривожлантиришнинг замонавий инфратузилмасини яратиш борасида қуйидаги ишлар амалга оширилади:

1) илмий ташкилотлар ва олий таълим муассасаларининг илмий лабораториялари замонавий асбоб-ускуналар билан жиҳозланади ҳамда бутловчи қисмлар билан таъминланади;

2) илмий фаолият инфратузилмалари (илмий ташкилотлар ва олий таълим муассасалари) доирасида миллий илмий лабораториялар тармоғи яратилади;

3) илм-фанни ривожлантириш учун маҳаллий ва хорижий олимларга марказларнинг асбоб-ускуналари, тажриба-ишлаб чиқариш базалари ва бошқа илмий ресурсларидан фойдаланишга кенг имкон яратилгандагина илмий ташкилотлар ҳамда муассасалар салоҳиятидан тўлиқ ва самарали фойдаланиш таъминланади. Бунинг учун илмий ташкилотлар ҳузурида илмий ривожланишнинг устувор йўналишлари бўйича жамоавий фойдаланиладиган илмий лабораториялар ҳамда GLP ва GMP жаҳон стандартларига мос ускуналар билан жиҳозланган замонавий лаборатория мажмуалари босқичма-босқич ташкил этилади;

4) нодавлат лойиҳа ва конструкторлик ташкилотларини ривожлантиришга эътибор қаратилади ва инвестиция дастурлари доирасида қўллаб-қувватланади;

5) илмий ташкилотлар, университетлар таркибида илмий-инновацион кластерлар, инновация марказлари, конструкторлик устахоналари, бизнес акселераторлар, стартап акселераторлари ташкил қилинади. Ҳудудий марказларда эса инновация марказлари, ёшлар технопарклари, технологиялар трансфери марказлари, кичик илмий-ишлаб чиқариш кластерлари ҳамда инновацион полигонлар ташкил қилинади;

6) илмий ишланмаларни тижоратлаштириш, маҳсулотлар маркетинги билан шуғулланадиган алоҳида компаниялар ташкил этилиб, илм-фанга оид дастурлар доирасида яратилган янги ишланмалар маркетингини юритиш ва шерикликда тижоратлаштириш мажбуриятлари юкланади;

7) хусусий сектор ва хўжалик юритувчи субъектлар, жумладан давлат бошқаруви органлари иштирокидаги жамғармалар ташкил қилинади ҳамда янги ишланмаларни тижоратлаштириш учун шарт-шароитлар яратилади;

8) ривожланган давлатлар тажрибасидан келиб чиқиб, илмий экспертиза жараёнида "манфаатлар тўқнашуви" омилларини чеклаш мақсадида илмий лойиҳалар экспертизасига масъул тузилма ташкил қилиниб, муҳокамаларга чет эл мутахассисларини жалб қилган ҳолда экспертизанинг тўла интерактив платформа орқали ўтказилиши таъминланади.

5-§. Илм-фан тараққиётига кўмаклашадиган

замонавий ахборот муҳитини шакллантириш

Илм-фан тараққиётига кўмаклашадиган замонавий ахборот муҳитини шакллантириш борасида қуйидаги ишлар амалга оширилади:

1) миллий илмий портални яратиш: портал доирасида мамлакатнинг илмий салоҳиятига оид барча маълумотларни ўз ичига олган ягона академик макон, илмий-тадқиқот лойиҳаларини молиялаштириш учун аризаларни автоматик тарзда топшириш ва рўйхатдан ўтказиш тизими яратилади;

2) олимлар, ташкилотлар, илмий-техник ахборот манбалари рейтингларини жорий этиш: бошқарув қарорларини қабул қилишда ахборотнинг муҳим ролини ҳисобга олган ҳолда илмий салоҳиятни баҳолаш кўрсаткичлари жорий этилади. Объектив миқдорий кўрсаткичларнинг жорий этилиши молиялаштириш учун лойиҳаларни танлаб олиш ва натижада илмий-тадқиқот фаолияти самарадорлигини оширишга ёрдам беради;

3) илмий ва илмий-техникавий ривожланишни прогнозлаш: илмий ва технологик ривожланишни прогнозлашнинг тизимли жараёни маҳаллий ва жаҳон миқёсидаги илмий ҳажмдор маҳсулотлар ишлаб чиқарувчилари томонидан талаб қилинадиган илмий тадқиқотлар тўғрисидаги маълумотларни шакллантириш учун зарурдир.

4) мамлакатнинг илмий-техник салоҳиятини баҳолаш: илм-фан соҳаси ҳолати ва уни янада ривожлантириш тенденциялари таҳлили, сўнгги йилларда мамлакатимиз илм-фанининг сифатли ва миқдорий ривожланишини ўрганиш, маҳаллий илмий-техник салоҳиятнинг кучли ва заиф томонларини аниқлаш ва таҳлил қилиш, илмий ташкилотлар ва олий таълим муассасалари фаолиятини ҳамда илмий инфратузилмани ривожлантириш самарадорлигини таҳлил қилиш, илмий-тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишларининг ижтимоий-иқтисодий ривожланишга таъсир қилувчи механизмларини ўрганиш, илмий-тадқиқот дастурларининг самарадорлиги ва натижадорлигини баҳолаш тизимини такомиллаштириш йўналишларида ишлар амалга оширилади;

5-БОБ. КОНЦЕПЦИЯНИ АМАЛГА ОШИРИШДАН

КУТИЛАЁТГАН НАТИЖАЛАР

Концепциянинг амалга оширилиши қуйидаги натижаларга олиб келади:

илмий тадқиқотлар дастурлари мувофиқлаштирилади ва самарали бошқарилади, улар устувор илмий йўналишларга қайта йўналтирилади;

илм-фаннинг асосий, дастурий-мақсадли ва грант тизимида молиялаштирилиши орқали давлат ва хусусий сектор томонидан мувозанатли молиялаштиришга эришилади;

Good Scientific Practice (GSP) ва Good Laboratory Practice (GLP) стандартларини жорий этиш амалга оширилади, GLP ва Good Manufacturing Practice (GMP) стандартлари бўйича халқаро мезонларга мос келадиган миллий илмий лабораторияларнинг фаолияти ташкил қилинади;

олимларнинг интеллектуал мулкка бўлган ҳуқуқларини ҳимоя қилиш мақсадида плагиат ва илмий ғояларни ўзлаштириш ҳолатлари бартараф этилади;

илм-фан соҳаси ходимларини моддий рағбатлантиришнинг янги тизими жорий қилинади;

республикамизда ва хорижда тадқиқот натижалари ҳамда ишланмаларни патентлаш фаоллиги оширилади;

устувор илмий йўналишлар бўйича илм-фанга оид дастурлар ишлаб чиқилиб, амалга оширилади ва рақобатбардош натижаларга эришилади;

қўшма илмий-техник дастурларни амалга ошириш механизмларини жорий этиш, илмий лойиҳаларни биргаликда молиялаштириш ва хусусий секторни рағбатлантириш механизмларини яратиш орқали тадбиркорлик субъектларининг, шу жумладан миллий компанияларнинг илмий-тадқиқот фаолиятидаги иштироки кенгайтирилади;

бизнес талабларига жавоб берадиган илмий ишлар натижаларини ҳужжатлаштириш тизими яратилади;

бозорда илмий-амалий тадқиқотлар натижалари ва ишланмалар тижоратлаштирилади;

илмий-тадқиқот ҳисоботлари халқаро бошқарув ва илмий амалиётга мувофиқлаштирилади;

маҳаллий ва жаҳон илмий-техник ахборотидан фойдаланувчилар учун самарали ва қулай шароитлар яратилади;

хорижий инвесторлар иштирокида илмий марказлар ташкил этилади;

замонавий ва ривожланган илмий-инновацион инфратузилмани яратиш ҳисобига илмий ютуқлар алмашинуви кенгайтирилади.

Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси (www.lex.uz),

2020 йил 30 октябрь

"Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами",

2020 йил 2 ноябрь, 43-сон, 474-модда