2002 йил 27 январда ўтказилган Ўзбекистон Республикаси Референдумининг якунлари бўйича амалга ошириладиган қонунчилик ишларининг асосий йўналишлари (ЎзР ОМ 04.04.2002 й. 351-II-сон Қарорига илова)

Функция недоступна

Ўзбекистон Республикаси

Олий Мажлисининг

2002 йил 4 апрелдаги

351-II-сон қарори билан

ТАСДИҚЛАНГАН

2002 йил 27 январда ўтказилган Ўзбекистон

Республикаси Референдумининг якунлари бўйича

амалга ошириладиган қонунчилик ишларининг

АСОСИЙ ЙЎНАЛИШЛАРИ

Ўзбекистон Республикаси Президентининг икки палатали парламент тузиш зарурлиги тўғрисидаги ғоялари XXI аср бошларида Ўзбекистон Республикасини ривожлантириш стратегиясининг таркибий қисми сифатида миллий давлатчилик институтларини ислоҳ қилишнинг устувор йўналишларига асос қилиб олинди. Давлат ҳокимияти органларининг ишини замон талабларига мувофиқ равишда тубдан яхшиламай туриб ислоҳотларни янада чуқурлаштириш, жамият турмушининг барча соҳаларини эркинлаштириш вазифаларини муваффақиятли ҳал этиб бўлмайди. Халқ томонидан қўллаб-кувватланаётган кучли ва адолатли ҳокимият демократик фуқаролик жамиятини, келажаги буюк давлатни барпо этишнинг муҳим шартларидан бири ҳисобланади.

2002 йил 27 январда ўтказилган референдумда Ўзбекистбн халкл мамлакатда икки палатали парламент тузишни ҳамда Ўзбекистон Республикаси Президентининг конституциявий ваколат муддатини беш йилдан етти йил қилиб ўзгартиришни ёқлаб овоз берди. Бу қарорлар ижтимоий-сиёсий турмушни демократлаштириш жараёнини янада жадаллаштириш билан боғлиқ.

Доимий асосда ишлайдиган икки палатали қонун чиқарувчи орган тузиш замонавий парламентаризмга хос тамойилдир. Зеро, жаҳондаги кўпгина демократик мамлакатларда икки палатали парламент фаолият кўрсатиб келмоқда.

Ҳокимиятнинг қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд тармоғига бўлинишининг конституциявий принципини изчиллик билан амалга ошириш давлат ҳокимияти барча институтлари самарали фаолият юритишининг, мамлакатимиз демократия ва тараққиёт йўлидан барқарор илгарилаб боришининг белгиловчи шартидир. Бу йўналишда барқарорликни, узоқ муддатли дастурлар муваффақиятли амалга оширилишини, жамият ва давлат турмушининг келажагини таъминлашдаги муҳим қадам давлат бошлиғининг энг мақбул конституциявий ваколат муддатини белгилашдир.

Референдум натижалари фуқароларнинг сиёсий онги ва ижтимоий-ҳуқуқий фаоллиги юқори эканлигини, халқ ўтказилаётган кенг кўламли ислоҳотларни янада чуқурлаштиришга интилаётганлигини, мамлакатда амалга оширилаётган демократик ислоҳотларни, фуқаролик жамиятини шакллантириш йўлини қўллаб-қувватлаётганлигини намойиш этди. Референдум бугунги Ўзбекистон жамоатчилиги давлатнинг конституциявий тузилишини ривожлантиришнинг муҳим масалалари юзасидан юксак даражада келишувга эришганлигини кўрсатди ҳамда давлат ҳокимиятининг барча тармоқларини янада ислоҳ қилишга янги омил бахш этди.

Референдум қарорларини ҳаётга татбиқ этиш учун, энг аввало, умумхалқ овоз бериши натижаларини Ўзбекистон Конституцияси ва қонун ҳужжатларида акс эттириш лозим. Референдум якунлари фуқаролик жамияти институтлари тўғрисидаги, давлат ҳокимиятини ташкил этиш тизимини, яъни Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси ва унинг палаталари, Ўзбекистон Республикаси Президенти, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси, маҳаллий давлат ҳокимияти органлари ва суд ҳокимиятининг конституциявий мақомини тартибга солувчи янги қонунларни ишлаб чиқиш ва амалдаги қонунларни такомиллаштиришни тақозо этади. Ўзбекистон қонунчилигидаги бу ўзгартишлар уларни қабул қилишда объектив изчиллик таъминланишини талаб қилади.

Бошланғич босқичда қонунчилик ишлари стратегиясининг асосий йўналишлари ва устуворликни белгилаб олиш керак. Референдум якунлари ҳамда демократик ислоҳотларни амалга ошириш шароитида давлат ҳокимияти ташкил этилишининг асосий принциплари тўғрисидаги Конституциявий Қонун келгуси ислоҳотларни вазмин ва ҳақли равишда амалга ошириш имконини берувчи норматив асос бўлиб хизмат қилади.

Мазкур ҳуқуқий ҳужжат референдум якунларини қонунчилик тилида ифодалаб - муҳрлаб беради ҳамда Ўзбекистон Республикаси Конституциясига ўзгартишлар киритишга асос бўлади, келгусида қабул қилиниши лозим бўлган, ўзгаришлар жараёнини ўзида мужассам этадиган янги қонунлар олдига принципиал талаблар қўяди.

Ўзбекистон Республикасининг бўлгувси Парламенти фаолиятини тартибга солиб турувчи янги қонунларда:

- парламентни ва унинг палаталарини шакллантириш;

- палаталарнинг ўзаро муносабати;

- палаталарнинг қўмиталарини (комиссияларини) тузиш ва уларнинг фаолият олиб бориши;

- қонун ижодкорлиги ишлари ва парламент назорати;

- парламент ишида сиёсий партиялар ва уларнинг фракциялари иштироки;

- парламентнинг қуйи ва юқори палаталари аъзоларининг фаолияти;

- парламентнинг ижро этувчи ва суд ҳокимияти органлари билан ўзаро ҳамкорлиги;

- парламент, унинг палаталари, қўмиталари (комиссиялари) фаолиятини ташкилий ва моддий-техника жиҳатидан таъминлаш, парламент аппаратини шакллантириш масалаларининг ҳуқуқий тартиби белгилаб қўйилиши лозим.

Давлат бошлиғининг конституциявий ваколат муддатини ўзгартириш борасидаги референдум якунларини амалга ошира бориб, Ўзбекистон Республикаси Президентини етти йиллик муддатга сайлаш тўғрисидаги қоида Ўзбекистон Республикаси Конституциясида мустаҳкамлаб қўйилмоғи керак. Ўзбекистон Республикаси Президентининг конституциявий ваколат муддатини ўзгартириш давлат бошлиғига:

- давлат ҳокимияти барча тармоқларининг мувозанатини ва оқилона ҳамкорлигини таъминлаш;

- конституциянинг ҳамда инсон ҳуқуқлари ва эркинликларига риоя этилишининг кафили вазифасини бажара бориб, конституциявий тузумни ҳимоя қилиш борасидаги устувор вазифаларни изчил ҳал этиш;

- сиёсий барқарорликни, фуқаролар тинчлигини ва миллатлараро тотувликни сақлаш ва мустаҳкамлаш;

- жамиятдаги барча сиёсий кучлар ва ижтимоий гуруҳлар мулоқоти ва жипслашувини амалга ошириш учун ўз ваколатларидан янада самаралироқ фойдаланиш;

- қонунлар ижросининг самарадорлигини ошириш ҳамда уларга риоя этилиши устидан таъсирчан назоратни таъминлаш имкониятини беради.

Сайлов тўғрисидаги қонунларга тегишли ўзгартишлар киритилади. Сайловга оид қонун ҳужжатларини такомиллаштириш:

- парламентни, давлат ҳокимиятининг бошқа сайлаб қўйиладиган институтларини тузишнинг демократик ва ҳуқуқий асосларини мустаҳкамлаш;

- сайловни ўтказишда фуқароларнинг, фуқаролик жамияти барча институтларининг иштирокини фаоллаштириш;

- кўп партиявийлик тизими ривожини таъминлаш;

- Қонунчилик палатаси ва Сенатда тегишинча аҳоли ва минтақаларнинг кенг вакиллиги учун шароит яратиш;

- давлат ҳокимияти барча ҳокимиятларнинг барқарорлиги ва ворислигини, уларнинг самарали ишлаши ва амалий ҳамкорлигини таъминлаш имконини беради.

Сайлов комиссияларининг ҳуқуқий мақомини қонунчилик йўли билан янада аниқлаштириш тақозо этилмокда.

Парламент палаталари тўғрисидаги қонунларда тегишинча ҳар бир палатанинг ваколатлари, уларнинг тузилиши ва ўзаро муносабати аниқ белгилаб қўйилиши, келишувга эришиш, қонун лойиҳаларини кўриб чиқиш тартиби, палаталарнинг давлат ҳокимияти барча тармоқларининг органлари билан ўзаро ҳамкорлиги ҳамда палаталар фаолиятининг бошқа масалалари тартибга солиниши лозим.

Қонунчилик палатасининг фаолият олиб боришида депутатлар фракциялари салмоқли роль ўйнайди. Шу муносабат билан қонунда фракцияларни тузиш тартиби, уларнинг парламент фаолиятидаги иштироки шакллари назарда тутилиши керак.

Қонун лойиҳаларини тайёрлаш ва кўриб чиқиш ишлари тартибга солиб туриладиган қонунларда алоҳида эътиборни қонунларни қабул қилиш, имзолаш ва эьлон қилиш тартиботига қаратмоқ лозим.

Қонун лойиҳалари Қонунчилик палатасига киритилади, бу палата уларни, қоида тариқасида, бир неча ўқишда кўриб чиқади. Қонунчилик палатаси томонидан қабул қилинган қонун Сенатга ўтказилиши лозим. Сенат аъзолари қуйи палата қабул қилган қонунларни маъқуллаш ёки рад қилиш орқали, аввало, мамлакат ва шу билан бирга тегишли минтақалар манфаатларини инобатга олган ҳолда қонунчилик фаолиятида иштирок этадилар. Сенат маьқуллаган қонун ўн кундан кечиктирмай имзолаш учун Ўзбекистон Республикаси Президентига юборилади.

Қонун Сенат томонидан рад этилган тақдирда юзага келган келишмовчиликларни бартараф этиш учун палаталар келишув комиссиясини тузишлари мумкин, қонун шундан кейин Қонунчилик палатасида, сўнгра Сенатда қайта кўриб чиқилиши лозим.

Қонунчилик палатаси Сенатнинг қарорига рози бўлмаган такдирда қонун, агар такроран овоз бериш чоғида Қонунчилик палатаси депутатлари умумий сонининг камида учдан икки қисми уни ёқлаб овоз берса, қабул қилинган ҳисобланади. Бу ҳолда Қонун имзолаш учун Ўзбекистон Республикаси Президентига Қонунчилик палатаси томонидан юборилади.

Ўзбекистон Республикаси Президентига белгиланган тартибда юборилган қонун ўттиз кундан кечиктирмай имзоланади ҳамда белгиланган тартибда эълон қилинади.

Ўзбекистон Республикаси Президенти қайтадан муҳокама қилиш ва овоз беришни ўтказиш учун қонунни ўз эътирозлари билан Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига қайтаришга ҳақли. Агар қонун аввалги қабул қилинган таҳририда Қонунчилик палатаси депутатлари ва Сенат аьзолари умумий сонининг камида учдан икки қисмидан иборат кўпчилик овози билан маъқулланса, Ўзбекистон Республикаси Президенти қонунни ўн тўрт кун ичида имзолайди.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталари томонидан қонун чиқарувчи ҳокимиятни амалга ошириш Қонунчилик палатаси депутатлари ва Сенат аъзоларининг қонунчилик фаолияти ва ўз ваколатларига тааллуқли бошқа масалаларни ҳал этишдаги ташаббускор ва фаол иштирокига асосланади. Қонунчилик жараёни демократик кечишининг ҳуқуқий кафолатларини кучайтирмай туриб Ўзбекистонда парламентаризмни янада ривожлантириб бўлмайди. Бу кафолатлар қонун лойиҳаларини ишлаб чиқиш ва муҳокама этишнинг барча босқичларида сиёсий партиялар ҳамда депутатлар бирлашмалари иштирок этишини таъминлашга қаратилган бўлиши лозим. Бу эса парламент палаталари фаолиятидаги баҳс-мунозаралар очиқ ва ошкора ўтказилишини тақозо этади. Бундай кафолатлар парламент палаталари фаолиятини тартибга солувчи ҳужжатларнинг бутун тизимига асос бўлмоғи керак.

Палаталар, уларнинг қўмиталари (комиссиялари) мажлисларини чақириш ва ўтказишнинг, давлат ҳокимияти органларини тузишнинг, қонунчилик жараёнини тартибга солиб туришнинг аниқ тарғиботини, парламент назоратини амалга ошириш тартибини, палаталар ва уларнинг мансабдор шахслари ваколатларини амалга ошириш механизмини яратиш, шунингдек парламент фаолиятининг бошқа масалаларини ҳал этиш мақсадида бўлажак парламент қуйи ва юқори палаталарнинг регламентларини қабул қилиши керак бўлади. Икки палатали парламент парламентнинг аппарати тўғрисида махсус низом ишлаб чиқиб, унинг ваколатлари ҳамда фаолият тартибини белгилаб қўйиши ҳам лозим.

Давлат бошқаруви ва жамият қурилишида демократик андозаларни янада чуқурроқ татбиқ этиш, ҳокимиятнинг қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд тармоқларининг ўзаро мувозанати ва мутаносиблигини, уларнинг мустақиллигини таъминлаш, ҳокимиятнинг ҳар қайси тармоғи зиммасига юкланган вазифалар ва ўз бурчини бажариши учун механизмларни амалда барпо этиш талаб қилинади.

Маҳаллий давлат ҳокимияти тўғрисидаги ва фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисидаги қонунларга тегишли ҳудудга тааллуқли турли масалаларни ҳал этишда давлат ҳокимияти маҳаллий органлари ҳамда фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ваколатларини кенгайтиришни назарда тутувчи ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш даркор. Шу муносабат билан Вазирлар Маҳкамаси тўғрисидаги қонунга ҳукумат билан маҳаллий бошқарув органларининг ўзаро муносабатларига тааллуқли ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш талаб этилади.

Фуқароларнинг мурожаатларини кўриб чиқиш таомилини ҳамда давлат органлари ва мансабдор шахсларнинг ғайриқонуний ҳаракатлари ва қарорлари устидан судга шикоят қилиш тартибини такомиллаштириш фуқаролар ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг муҳим кафили бўлиб қолмоғи керак.

Иқтисодиётни эркинлаштириш, мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш, хусусий мулкнинг иқтисодиётдаги ўрни ва таъсирини кенгайтириш, кичик ва ўрта бизнесдаги тадбиркорларга янада кўпроқ эркинлик ва имтиёзлар бериш, улар учун барча зарур имкониятлар ва рағбатлантиришларни яратишга оид қонун ҳужжатларини такомиллаштириш юзасидан бошланган ишни давом эттира бериш керак.

Ҳозирги жамият ривожининг сиёсий-ҳуқуқий ва институционал ифодаси давлат ҳокимияти органлари фаолияти устидан жамоатчилик назоратидир. Шу муносабат билан фуқаролик жамияти институтлари фаолият олиб боришининг ҳуқуқий асосини ташкил этувчи қонун ҳужжатларини такомиллаштиришга тўғри келади. Хусусан, фуқаролик жамияти институтларининг фаолият кўрсатиш кафолатлари ва шартларини назарда тутувчи қонун қабул қилиш, нодавлат нотижорат ташкилотларни қўллаб-қувватлайдиган фонд ташкил этиш уларни ривожлантиришни анчагина қўллаб-қувватлашга хизмат қилмоғи керак. Айни вақтда нодавлат, жамоат тузилмаларини яратиш жараёнини рағбатлантиришга оид бошқа иқтисодий, ташкилий ва ҳуқуқий механизмларни ишлаб чиқиш зарур. Буларнинг ҳаммаси, биринчидан, ижтимоий-ҳуқуқий онгни оширишга, сиёсий маданиятни юксалтиришга, иккинчидан, фуқароларни давлат ва жамиятни бошқаришга жалб этишга ёрдам беради.

Референдум қарорларини амалга оширишга вазминлик ва мулоҳаза билан ёндашув давлат қурилиши соҳасидаги энг муҳим қонун лойиҳалари бўйича алоҳида концепциялар ишлаб чиқишни тақозо этади. Юқорида санаб ўтилган қонунларнинг қабул қилиниши давлат қурилиши соҳасидаги барча вазифаларни амалга ошириш ишлари ниҳоясига етказилганлигини англатмайди. Бу жараён нафақат яқин, балки олис истиқболга ҳам мўлжалланган. Мазкур вазифалар билан бевосита ёки билвосита боғлиқ ижтимоий муносабатларнинг турли соҳаларини тартибга солувчи туркум қонунлар ҳамда қонуности ҳужжатларини қабул қилиш ва такомиллаштириш талаб этилади.

Давлат қурилиши бутун дунёда узлуксиз жараён ҳисобланади. Бу жараён давлатнинг барча органлари томонидан давлат ҳокимиятининг тармоқлари ўртасидаги амалий ҳамкорлик ва ҳамжиҳатлик йўли билан ҳамда уларнинг ваколатлари ўртасида мувозанатни сақлаган ҳолда, жамият ва давлат ҳаётининг энг муҳим масалаларини хал этишда сиёсий партиялар, оммавий ахборот воситалари ва фуқаролик жамияти бошқа институтларининг фаол иштирок этиши учун зарур шароитлар яратиш орқали амалга оширилмоғи лозим.