Шартномавий мажбуриятларини бажарилишининг тугатилиш муддатлари тўғрисидаги низо бўйича

Функция недоступна

ШАРТНОМАВИЙ МАЖБУРИЯТЛАРИНИ

БАЖАРИЛИШИНИНГ ТУГАТИЛИШ

МУДДАТЛАРИ ТЎҒРИСИДАГИ

НИЗО БЎЙИЧА

ИШНИНГ МОҲИЯТИ

Хўжалик судида тадбиркорлик фаолиятининг икки субъекти ўртасидаги низо кўрилди. Унинг моҳияти қуйидагидан иборат эди. Давлат ташқи савдо фирмаси (бундан кейин - фирма) ва қўшма корхона (бундан кейин - ҚК) етказиб бериш шартномасини тузишган, унинг бандларидан бирида айтилишича, фирма етказиб бераётган маҳсулотнинг бозор нархлари конъюнктураси ўзгарган ва фирма бўйсунадиган давлат органининг тегишли қарори бўлган тақдирда, тарафлар етказиб берилган, лекин ҳақи ҳали тўла тўланмаган маҳсулот нархини ўзгартириш тўғрисида қўшимча битимлар тузиш мажбуриятини оладилар. Шундай ҳолат юзага келган ва фирма ҚКга қўшимча битимни имзолаш илтимоси билан мурожаат қилди. ҚК бунга рад жавоби берди, шу муносабат билан фирма хўжалик судига бундай битимни тузишга мажбур этиш хусусида даъво билан мурожаат қилди.

ФИРМАНИНГ ПОЗИЦИЯСИ

ҚК қўшимча битимни имзолашни рад этиш ҳуқуқига эга эмас. Биринчидан, бундай шартномани имзолашнинг мажбурийлиги тўғрисидаги шарт етказиб бериш шартномасининг ўзида қайд этилган ва ҚК, уни имзолаб, зиммасига уни бажариш мажбуриятини олган. Иккинчидан эса, шартномани бажариш ҳали якунланган эмас, чунки ҚК етказиб берилган маҳсулот учун ҳақни тўла тўлаган эмас ва тарафларнинг мажбуриятлари ўз кучини сақлайди. Шу сабабли ҚК битимни имзолаши ва етказиб берилган маҳсулот учун янги нарх бўйича ҳақ тўлаши шарт.

ҚКНИНГ ПОЗИЦИЯСИ

ҚК қўшимча битимни имзоламаслиги керак, чунки шартнома амалда бажарилган ва ёпилган, зеро фирма маҳсулотни тўла ҳажмда эски нарх бўйича етказиб берган. Етказиб берилган маҳсулотнинг ҳақи тўла тўланмаганлиги аввалги нархни ўзгартириш учун асос ҳисобланмайди. Бунда ҚК етказиб берилган маҳсулот қайта ишланганлиги ва янги шартнома имзолаб бўлинганлигини таъкидлади. Етказиб берилган маҳсулотга янги нарх бўйича ҳақ тўлаш қўшма корхонага зарар келтиради.

СУДНИНГ ҲАЛ ҚИЛУВ ҚАРОРИ

Суд иш материалларини ўрганиб, тарафларнинг далилларини тинглаб, қуйидаги хулосаларга келди:

- тузилган етказиб бериш шартномасининг шартларига кўра, у ҳали бажарилмаган ҳолларда тарафлар, агар мазкур маҳсулот тури бўйича бозор конъюнктураси ўзгарса ва фирма фаолиятига мутасадди бўлган давлат органи бу хусусда тегишли қарор қабул қилса, нархни ўзгартириш тўғрисида қўшимча битим имзолаш мажбуриятини оладилар. Фуқаролик кодексининг 236-моддасига мувофиқ мажбуриятлар лозим даражада шартнома шартларига ва қонун талабларига мувофиқ, бундай шартлар ва талаблар бўлмаган тақдирда - амалий муомала одатларига ёки одатда тақдим этиладиган бошқа талабларга мувофиқ бажарилиши керак;

- бозор нархлари ошган ва давлат органи етказиб бериш нархини ўзгартириш тўғрисида қарор қабул қилган;

- етказиб бериш шартномаси етказиб берилган маҳсулотга бозор нархларининг ўзгариши пайтида бажарилмаган, чунки тарафлар томонидан уни ёпиш баённомаси имзоланмаган эди. Илгари ушбу субъектлар ўртасидаги бундай шартномаларнинг тўла бажарилиши айнан шундай баённоманинг имзоланиши билан расмийлаштирилган, у маҳсулот тўла ҳажмда етказиб берилган ва тўланганлигидан гувоҳлик берган ва, тегишинча, шартнома бажарилган деб топилади. Бундай баённомани имзолаш фирма ва ҚК амалий амалиёти элементи ҳисобланади ҳамда тарафларнинг мажбуриятларни бажариши исботи ҳисобланади.

Шу тариқа, суд шартнома маҳсулот етказиб бериш нархини ўзгартириш тўғрисида қарор қабул қилиш пайтида бажарилмаган деб топди, шунинг учун ҚК қўшимча битим имзолашга ва фирмага янги нарх бўйича етказиб берилган маҳсулот учун ҳақ тўлашга, яъни етказиб бериб бўлинган маҳсулот учун ҳақиқатда қўшимча ҳақ тўлашга мажбур.

ҚК суднинг ҳал қилув қарорига рози бўлмай, шартнома баённомасининг йўқлиги бажармасликнинг исботи бўлиб хизмат қилмаслигини рўкач қилди, чунки етказиб бериш амалга оширилган, бу эса фирманинг дастлаб белгиланган нархни қабул қилишга розилигидан далолатдир ва ҚК бу ҳолда янги нарх бўйича ҳақ тўлашга мажбур эмас, чунки шартнома эркинлиги тамойилидан келиб чиқиб фирма етказиб беришни амалга ошириш олдидан дастлаб белгиланган нархни ўзгартириш таклифи билан мурожаат қилиши керак эди. Ке-йинроқ низо апелляция ва кассация инстанциялари судларида кўриб чиқилди, улар юқорида келтирилган далилларни қонун ҳужжатларига мувофиқ келмайдиган далиллар деб топмаслик учун асос топмадилар.

Ш А Р Ҳ

Хўжалик суди кўриб чи??ан ушбу ишга қизиқишни республикада ҳуқуқни қўллаш амалиёти учун нотипик бўлган, у қабул қилган ҳал қилув қарори асосига қўйилган суд хулосаси келтириб чиқарган.

Етказиб бериш шартномасининг тарафлар қўшимча битимни имзолаш мажбурияти тўғрисидаги шарти тахминан қуйидагича кўринишга эга: шартноманинг бажарилиши даврида етказиб берилаётган маҳсулот нархи ўзгарган тақдирда тарафлар илгари белгиланган нархнинг ўзгаришини назарда тутадиган қўшимча битимни имзолаш мажбуриятини оладилар. Бунда шартноманинг ўз матнида қайси пайтдан бошлаб у бажарилган деб топиш кўрсатилмаган. Шу муносабат билан суд олдида шартноманинг ўз шартларини шарҳлаш масаласи кўндаланг бўлди. Бунда, Фуқаролик кодекси 363-моддасининг биринчи қисмига кўра суд шартнома шартларини шарҳлашда ундаги сўз ва ибораларнинг асл маъносини эътиборга олади. Шартноманинг шарти аниқ бўлмаса, унинг асл маъноси уни бошқа шартларга ва бутун шартноманинг маъносига та??ослаш йўли билан аниқланади. Мазкур ҳолда асл маънони шарҳлаб бўлмайди, чунки шартномада у бажарилган деб ҳисобланадиган пайтни ишончли аниқлаш имконини берадиган аниқ қоидалар берилмаган.

Фуқаролик кодекси 363-моддасининг иккинчи қисмига кўра агар мазкур модданинг биринчи қисмида баён этилган қоидалар (юқорида келтирилган) шартноманинг мазмунини аниқлаш имконини бермаса, тарафларнинг ҳақиқий умумий хоҳиш-иродаси шартноманинг мақсадини ҳисобга олган ҳолда аниқланиши керак. Бунда барча тегишли ҳолатлар, шу жумладан шартнома тузиш олдидан олиб борилган музокаралар ва ёзишмалар, тарафларнинг ўзаро муносабатларида қарор топган амалиёт, иш муомаласи одатлари, тарафларнинг кейинчалик ўзларини қандай тутганлиги эътиборга олинади.

Қонун шартнома бўйича тарафларнинг мажбуриятлари бекор қилинадиган пайтни анча умумий тарзда аниқлайди. Фуқаролик кодексининг 341-моддасига мувофиқ мажбурият одатда унинг лозим даражада бажарилиши билан бекор бўлади. Бунда, кўрамизки, амалда “бажариш”ни тан олиш пайти меъёрий-ҳуқуқий тартибда аниқланмаган. Шу муносабат билан ҳуқуқни қўллаш амалиётида мазкур масала бўйича низолар юзага келади.

Масалан, товар туркумлар билан етказилганда узоқ муддатли етказиб бериш шартномасини тузиш чоғида унда шартномани бажариш алоҳида баённома (битим) имзолаш билан мустаҳкамланиши, унда тарафлар зиммага олинган мажбуриятларни тўла бажаришни тан олишлари ва бир-бирларини бундан кейин мажбуриятдан озод қилишларини кўрсатиш мақсадга мувофиқ бўларди. Бундай ҳужжат тарафлар томонидан бажарган мажбуриятлар қабул қилинганлиги фактини тасдиқлаш бўлиб хизмат қилади.

Суд ҳал қилув қарорини қабул қилиб, айнан шундай шартномаларни тузиш чоғида амалий амалиётни қўллаш тамойилини таъкидлади, бундай амалиёт охирги шартномани бажариш пайтида контрагентларда шаклланган. Шу тариқа, фирма ва ҚКда етказиб бериш шартномаларини бажаришни ёпиш баённомаларини имзолаш амалиёти ушбу субъектларда шаклланган амалий амалиёт элементи деб топилган. Бугунги кунда бундай амалиёт кўпчилик  хўжалик юритувчи субъектларда ҳозирча мавжуд эмас. Фикримизча, тадбиркорлик муносабатларини янада ривожлантириш учун бизнес субъектлари амалий амалиётига шартнома бажарилишини ёпиш баённомалари (битимлари) ёки далолатномаларини имзолашни белгилайдиган қоидаларни киритиш муҳимдир.

Ўйлашимизча, бу нарса қуйидаги масалаларни ҳал этишда ижобий роль ўйнайди:

- хўжалик юритувчи субъектлар - контрагентларга тузилган шартномага кўра бажарилган мажбуриятларни қабул қилиш ва, тегишлича, бир-бирларини кейинчалик улардан халос қилиш фактини тасдиқлаш имконини беради. Бундай масалада бирор-бир ихтилофлар юзага келган тақдирда субъектларда шартнома шартларини лозим даражада бажариш фактини ишончли тасдиқлайдиган далил бўлади;

- судга шартнома мажбуриятларини бажариш пайтини тан олиш билан боғлиқ низоларни ҳал қилиш чоғида ушбу масалада аниқроқ йўналиш олиш ва тўғри хулосалар чиқариш имконини беради;

- мамлакатимиз тадбиркорлик субъектлари амалий амалиётини халқаро амалий одатларга мувофиқлаштириш имконини беради. Бу эса, ўз навбатида, мамлакатимиз бизнесини халқаро тижорий алоқаларга интеграциялашда ижобий роль ўйнайди.

Мазкур материал Германия техник ҳамкорлик жамияти

кўрсатаётган техник мадад туфайли амалга оширилган