Банк кредити суммасини қарздор мол-мулки ҳисобига қоплаш тўғрисидаги низо бўйича

Функция недоступна

БАНК КРЕДИТИ СУММАСИНИ ҚАРЗДОР

МОЛ-МУЛКИ ҲИСОБИГА ҚОПЛАШ

ТЎҒРИСИДАГИ НИЗО БЎЙИЧА

ИШНИНГ МОҲИЯТИ

Банк юридик шахсга 250 миллион сўм миқдорида кредит берди, лекин у қарзни тўлиқ қайтармади, шунингдек фоизларни тўламади. Гаров суммаси қарзни қопламади. 130 миллион сўмни тўлаш қолди. Шунда субъектлар қолган асосий қарз суммасини ва кредит маблағларидан фойдаланганлик учун ҳисобланган фоизларни қарздорнинг ликвидли мол-мулкини - ишлаб чиқариш ускунасини бериш ҳисобига сўндириш тўғрисида битим туздилар. У биржа савдоларида 100 миллион сўмга сотилди. Юридик шахс бу нарх ускунанинг ҳақиқий қийматидан паст, бу билан унга 30 миллион сўмлик зарар етказилди деб ҳисоблади ва банкка уни қоплаш талаби қўйилган даъвони тақдим этди. Банк буни рад этди. Қарз олувчи хўжалик судига кўрсатилган суммадаги зарарларни қоплаши ва банкнинг бундан асоссиз бўйин товлагани учун жарима тўлаши хусусида даъво аризаси билан мурожаат қилди.

ЮРИДИК ШАХСНИНГ ПОЗИЦИЯСИ

Кредит шартномасининг тарафлари олинган қарзни юридик шахснинг ликвидли мол-мулки ҳисобига сўндириш тўғрисида битим туздилар, бундай мол-мулкнинг номи ва рўйхати қабул қилиш-топшириш далолатномасида белгиланиши керак эди. Далолатнома тузилди, мол-мулк берилди. Амалда у камроқ суммага сотилди. Ҳосил бўлган фарқ қарздор унинг ҳақиқатдаги зарарини ташкил этди, энди банк уни тўлаши шарт. Ушбу зарар суммасини ихтиёрий тўлашдан асоссиз равишда бош тортганлик учун эса у тегишли тўлов миқдорининг 15 фоизи ҳисобидан юридик шахсга жарима тўлашга мажбур. Ушбу талаб 1998 йил 29 августдаги 670-I-сон “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида”ги қонун 32-моддасининг биринчи қисмига асосланган ҳолда қўйилган.

БАНКНИНГ ПОЗИЦИЯСИ

У билан қарз олувчи юридик шахс ўртасида тузилган битимда кимошди савдосида сотиш учун бериладиган ликвидли мол-мулкнинг қиймати кўрсатилмаган. Ускуна товар-хом ашё биржасига топширилган ва уни сотиш нархи белгиланган, ана шу нархда сотишга бўлган бир неча уринишдан кейин банк тезроқ сотиш ва қарзни сўндириш учун уни пасайтирган. Харидор билан ускунани 100 миллион сўмга сотиш олди-сотди шартномаси тузилган. 30 миллион сўмлик фарқни банкнинг ҳаракатлари натижасида юридик шахсга етказилган унинг ҳақиқатдаги зарари деб ҳисоблаб бўлмайди, чунки нархни пасайтириш биржа савдоларини ўтказиш қоидаларини бузмаган, кредит қарзнинг қолган суммасини қарз олувчининг мол-мулки ҳисобига сўндириш тўғрисидаги битим шартлари бузилмаган, банкнинг айби йўқ.

Жарима тўлаш талаби ҳам асоссиз, чунки қабул қилиш-топшириш далолатномасида кўрсатилган нарх билан ҳақиқатдаги нарх ўртасидаги фарқ товарлар (ишлар, хизматлар) учун ҳақ бўлиб ҳисобланмайди ва банк уни тўлашга мажбур эмас.

СУДНИНГ ҲАЛ ҚИЛУВ ҚАРОРИ

Суд иш материалларини ўрганиб, низо тарафларининг тушунтиришларини тинглаб, қуйидагиларни аниқлади:

- банк юридик шахс билан кредит шартномасини тузган, унинг шартларига кўра юридик шахсга янги технологик ускуна сотиб олиш, цехларни реконструкция қилиш, ишлаб чиқариш қувватларини кенгайтириш, янги технологик линияни ишга тушириш ва бошқа ишлаб чиқариш эҳтиёжлари учун 250 миллион сўм миқдорида қарз пул маблағини берган;

- кредит бўйича фоиз ставкаси йилига 36 фоизни ташкил этган;

- кредит бир қисмини юридик шахс шартномада белгиланган муддатларда сўндирган, 130 миллион сўм миқдорида қолган қарзга уни қарз олувчининг ликвидли мол-мулки ҳисобига сўндириш тўғрисида битим тузилган, унда рўйхат, қиймат кўрсатилмаган;

- битимда берилаётган мол-мулкни баҳолаш тартиби қайд этилмаган, шунингдек тарафларнинг қайси бири буни қилишга ҳақли ёки мажбур эканлиги кўрсатилмаган;

- мол-мулкни ҳақиқатда топшириш кейинроқ амалга оширилган, ускунанинг номи, унинг таркибий қисмлари, уларнинг қиймати кўрсатилган далолатнома расмийлаштирилган;

- мол-мулк биржа савдоларига қўйилган, у билан олди-сотди шартномаси тузилган учинчи шахсга сотилган;

- ускунани сотишдан олинган пул маблағлари суммаси 100 миллион сўмни ташкил этган;

- юридик шахс банкка даъво хати юборган, унда банк битим шартларини бузганлиги ва қарз олувчига 30 миллион сўмлик зарар етказганлиги, уни тўлиқ ҳажмда қоплаши кераклигини кўрсатган. Даъвони банк қонун билан белгиланган ўттиз кун ичида кўриб чи??ан ва уни қондиришдан бош тортган.

Қонун қоидаларини таҳлил қилиб, хўжалик суди қуйидагиларни белгилади:

- Фуқаролик кодексининг 236-моддасига мувофиқ тарафларнинг кредит шартномаси ва қарзни ликвид мол-мулк ҳисобига сўндириш тўғрисидаги битим бўйича мажбуриятлари уларнинг шартлари ҳамда қонун талабларига мувофиқ лозим даражада бажарилиши керак;

- Банкларнинг кредитлари бўйича қарздорлик ўз вақтида қайтарилмаган тақдирда ундирувни қарздорларнинг ликвидли мол-мулкига қаратиш тартибининг 8 ва 9-бандларига мувофиқ ускуна очиқ савдолар ўтказиш йўли билан сотилган. Банк унинг ташаббускори бўлган;

- ФК 324-моддасининг биринчи қисмига кўра банк, агар уларни бажармаслик ёки битим шартларини лозим даражада бажармаслик билан етказган бўлса, зарарни юридик шахсга тўлаши шарт эди. Бундай далил аниқланмаган;

- Фуқаролик кодекси 333-моддасининг биринчи қисмига мувофиқ банк айби бўлган тақдирда мажбуриятни бажармаганлик ёки лозим даражада бажармаганлик учун жавоб бериши шарт эди, бундай айб ҳам аниқланмаган;

- Хўжалик процессуал кодекси 55-моддасининг биринчи қисми билан белгиланган талабдан келиб чиқадики, ишда иштирок этувчи ҳар бир шахс ўз талаб ва эътирозларига асос қилиб келтираётган ҳолатларни исботлаши керак. Қарз олувчи юридик шахс банк томонидан улар ўртасида тузилган қарзнинг асосий суммаси ва фоизларни ликвид мол-мулк ҳисобига сўндириш тўғрисидаги битим шартлари ҳам, Тартиб бузилганлиги далилини ҳам исботламаган;

- “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида”ги қонун 32-моддасининг биринчи қисмига мувофиқ жарима товарлар (ишлар, хизматлар) ҳақини тўлашдан асоссиз бош тортганлик учун қарздор тўлашдан асоссиз бош тортган сумманинг 15 фоизи миқдорида белгиланган. Бироқ бу ҳол низо тарафлари ўртасида низо пайдо бўлиши учун асос бўлмаган, шу сабабли жарима тўғрисидаги талаб асосли эмас.

Баён этилганлар асосида суд юридик шахснинг арз этилган талабларини қондиришни рад этди. Юқори инстанциялар бу қарорни қонунга мувофиқ деб топди ва уни бекор қилиш учун асосларни топмади.

Ш А Р Ҳ

Ҳуқуқни қўллаш амалиётида банкда олинган кредит суммаси қарз олувчи томонидан умуман қайтарилмаган ёки тўлиқ ҳажмда қайтарилмаган тақдирда тарафлар қарздорнинг ликвидли мол-мулкини сотиш ҳисобига қарзни сўндириш тўғрисида битим тузадиган ҳоллар оз эмас. Булар - амалга ошириш тартиби Фуқаролик кодексининг 342, 353-357, 364-376-моддалари, шунингдек Тартибда баён этилган айрим меъёрий-ҳуқуқий қоидалар билан тартибга солинган кредит шартномасига доир воз кечиш ҳуқуқий конструкциясининг бир туридир.

ФКнинг 342-моддасига кўра тарафларнинг келишувига мувофиқ мажбурият шартномага кўра уни бажариш ўрнига воз кечиш ҳақини бериш (пул тўлаш, мол-мулк бериш ва шу кабилар) билан бекор қилиниши мумкин. Воз кечиш ҳақининг миқдори, муддатлари ва уни бериш тартибини тарафлар мустақил белгилайдилар. Кўриб чиқилган низода пул мажбурияти мол-мулк (ишлаб чиқариш ускунаси) билан алмаштирилган, буни суд қонунга мувофиқ деб топди.

Кредит бўйича қарзни ликвидли мол-мулк ҳисобига сўндириш тўғрисидаги битим шартлари қонун томонидан батафсил тартибга солинмаган ва кўп жиҳатдан тарафларнинг хоҳишига қолдирилади. Бироқ ҳар ҳолда умумий меъёрий талаблар мавжуд. Чунончи, Тартибнинг 4-бандига кўра, хусусан, ушбу мол-мулкни сотиш тартиби кредитор банк билан қарз олувчи ўртасидаги битим билан белгиланиши керак. Бунга, фикримизча, тарафлардан бирортасига мустақил баҳоловчини жалб қилган ҳолда мол-мулкни бир томонлама тартибда баҳолаш ҳуқуқи тегишлилиги ёки улар буни ўзаро розилик бўйича биргаликда қилишлари кераклиги тўғрисида шарт ҳам киритилиши керак. Кўриб чиқилган ҳолатда ускунани сотиш тартиби тарафлар томонидан тузилган битимда тартибга солинмаган, хўжалик суди ана шунга эътибор қаратди.

Кўрсатилган Тартибнинг 4-бандига кўра қарз олувчининг кредитга доир қарз сўндирилмаган тақдирда сотиладиган ликвидли мол-мулкининг рўйхати тузиладиган битимда ҳам кўрсатилиши керак. Кўриб чиқилаётган низо тарафларида ишлаб чиқариш ускунаси номлари, таркибий қисмларининг серия рақамлари ва ҳоказолар бўйича идентификацияланган, бироқ битимда унинг қиймати, шунингдек кейинги сотиш нархи кўрсатилмаган. Қиймат фақат кейинроқ имзоланган қабул қилиш-топшириш далолатномасида қайд этилган эди. Шу сабабли суд биржа савдоларида сотиш битимнинг ва умуман қонун ҳужжатларининг шартларига мувофиқ деб ҳисоблади.

Қарз олувчининг зарарларни қоплаш тўғрисидаги талабини рад этаркан, суд шундан келиб чиқдики, Фуқаролик кодекси 14-моддасининг иккинчи қисмига мувофиқ зарар деганда ҳуқуқи бузилган шахснинг бузилган ҳуқуқини тиклаш учун қилган ёки қилиши лозим бўлган харажатлари, унинг мол-мулки йўқолиши ёки шикастланиши (ҳақиқий зарар), шунингдек бу шахс ўз ҳуқуқлари бузилмаганида одатдаги фуқаролик муомаласи шароитида олиши мумкин бўлган, лекин ололмай қолган даромадлари (бой берилган фойда) тушунилиши лозим. Кўрсатилган қонун 324-моддасининг биринчи қисмига ва 333-моддасининг биринчи қисмига кўра эса қарздор айби бўлган тақдирда мажбуриятни бажармаслик ёки лозим даражада бажармаслик билан етказилган зарарни кредиторга тўлаши шарт. Ускуна йўқолмаган ва шикастланмаган, унинг ҳисобига кредит мажбуриятини сўндириш тўғрисидаги битим шартларини банк бузмаган, унинг айби аниқланмаган. Демак, уни қабул қилиш-топшириш далолатномасида кўрсатилган мол-мулк қиймати билан у ҳақиқатда сотилган нарх ўртасидаги фарқни зарар сифатида баҳолаш ҳам тўғри эмас.

Жарима шартнома иштирокчисининг фуқаролик ҳуқуқий жавобгарлиги чораси сифатида Фуқаролик кодекси 261-моддасининг иккинчи қисмига кўра фақат қабул қилинган мажбуриятларни бажармаганлик ёки лозим даражада бажармаганлик учун қўлланади. Суд шуни кўрсатдики, банк қарз олувчи билан тузилган битим шартларини бузмаганлиги ва ўз зиммасига мол-мулкнинг далолатномада акс эттирилган қиймати билан кимошди биржа савдоларида сотилган нархи ўртасидаги фарқни қарз олувчи юридик шахсга тўлаш мажбуриятини олмаганлиги сабабли юридик шахс арз этган зарарни қоплаш тўғрисидаги талабни қондиришни рад этишни банк томонидан ўз шартнома мажбуриятларини бузиши сифатида қараш мумкин эмас. Кўриб чиқилаётган ҳолда юридик шахс тилга олган, “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида”ги қонун 32-моддаси биринчи қисмининг қоидасини қўллаб бўлмайди, чунки у белгилаган 15 фоизлик жарима мазкур ҳолда фақат унга етказиб берилган товарлар (бажарилган ишлар, кўрсатилган хизматлар) ҳақини тўлашдан асоссиз бош тортган шахсга нисбатан қўлланиши мумкин. Кўриб чиқилган низода қарз олувчи банкка ҳеч қандай товар етказиб бермаган, унга хизмат кўрсатмаган ва иш бажариб бермаган. Банкнинг нотўғри арз қилинган зарарни тўлашдан бош тортишини қонуннинг кўрсатилган моддаси бўйича жавобгарлик чорасини қўллаш учун асос деб топиш мумкин эмас эди.

Тадбиркорлик фаолияти субъектларининг шундай битимга ўхшаган битимларни тузаётганда қарз олувчи юридик шахс йўл қўйган хатоларни ҳисобга олишлари ва ликвидли мол-мулкни сотиш, уни сотиш нархини, қийматни аниқлаш тартибини белгилаш ва бошқа ҳоллар билан боғлиқ барча масалаларни битим матнида иложи борича батафсилроқ қайд этишлари тавсия қилинади.

Мазкур материал Германия техник ҳамкорлик жамияти

кўрсатаётган техник мадад туфайли амалга оширилган