Мажбуриятларни бажариш кафолатларини тақдим этиш тўғрисидаги низо бўйича

Функция недоступна

МАЖБУРИЯТЛАРНИ БАЖАРИШ

КАФОЛАТЛАРИНИ ТАҚДИМ ЭТИШ

ТЎҒРИСИДАГИ НИЗО БЎЙИЧА

ИШНИНГ МОҲИЯТИ

Хўжалик судига юридик шахс (бундан кейин - фирма) даъво аризаси билан мурожаат қилди. Талаблар моҳияти қуйидагидан иборат. Фирма якка тартибдаги тадбиркор билан ускунани етказиб бериш шартномасини тузди. Бунда учинчи шахс (бундан кейин - корхона) унга якка тартибдаги тадбиркор етказиб бериладиган ускуна ҳақини тўлашига кафолат бериши тўғрисида хат юборди. Ускуна топширилди, якка тартибдаги тадбиркор унинг қийматини қисман тўлади. Тўла ҳолда тўлаш муддати тугаганидан кейин тўланмаган сумма қисмида фирма тўлов кечиктирилганлиги учун пеня ҳисоблади ва корхонага нисбатан ҳисобланган пеня билан бирга кечиктирилган суммани тўлаш тўғрисида талаб қўйди.

ФИРМАНИНГ ПОЗИЦИЯСИ

Корхона якка тартибдаги тадбиркор учун тўловга кафолат берди, у эса ўз вақтида тўловни амалга оширмади. Шу сабабли, фирма кафил сифатида корхонадан тўловни талаб қила олади.

КОРХОНАНИНГ ПОЗИЦИЯСИ

Корхона пул мажбуриятини бажариш кафили сифатида қаралиши мумкин эмас, чунки на банк, на бошқа кредит муассасаси, на суғурта ташкилоти ҳисобланади. Корхона билан фирма ўртасида корхона якка тартибдаги тадбиркор етказиб бериладиган ускунага ҳақ тўлаш бўйича мажбуриятларни бажармаган тақдирда буни унинг учун қилиши тўғрисида ҳеч қандай шартнома бўлмаган.

СУДНИНГ ҲАЛ ҚИЛУВ ҚАРОРИ

Суд иш материалларини ўрганиб, тарафларнинг тушунтиришларини тинглаб, қуйидаги хулосаларга келди: 

- Фуқаролик кодексининг 299-моддасига кўра банк, бошқа кредит муассасаси ёки суғурта ташкилоти  мажбурият бўйича кафил бўла олади. Корхона на у, на бу, на учинчи шахс ҳисобланади, шу сабабли якка тартибдаги тадбиркорнинг пул мажбурияти бўйича кафил ҳам бўла олмайди;

- корхона томонидан фирмага тақдим этилган кафолат хати ФК  299-моддасининг моҳиятига кўра кафолат ҳисобланмайди;

- корхона кафил бўлиши мумкин эди, бироқ у билан фирма ўртасида кафиллик шартномаси тузилмаган. Шу тариқа, кўрсатилган субъектлар ўзаро шартномавий муносабатларда бўлмаган, бинобарин, фирмада корхонага нисбатан якка тартибдаги тадбиркор ўрнига пул маблағларини тўлаш тўғрисида талаб қўйиш учун расмий асослар йўқ;

- етказиб берилган ускуна учун ҳақ тўлаш бўйича мажбуриятни тегишлича бажармаслик натижасида нохуш оқибатларга эга бўлиш хатари якка тартибдаги тадбиркорнинг ўзига юкланади.

Шу тариқа, суд фирманинг унга фирма етказиб берган ускуна учун ҳақ тўлаш бўйича якка тартибдаги тадбиркорда ҳосил бўлган қарзларни сўндириш тўғрисидаги талабларини қондиришни рад этди.

Ш А Р Ҳ

Кўриб чиқилаётган низо анчагина ғайриоддий  бўлган вазияти ва хўжалик суди хулосаларининг хусусияти билан қизиқиш уйғотади.

Эътиборни қуйидаги масалаларга жамлаш зарур:

- кафолат хатини кафолатнинг ўзи билан тенглаштириш тўғрими;

- бир юридик шахсдан бошқасига берилган, мазмунидан шахснинг бошқа шахс учун шартномавий пул мажбуриятини бажариш хоҳиши я??ол кўриниб турган кафолат хатини мажбурият бажарилишини таъминлашнинг мустақил усули сифатида тан олиш тўғрими;

- агар бир шахс бошқа шахсга кафолат хатини берса (яъни, бу ҳолда шахсларни шартномавий муносабатларда турган деб ҳисоблаш тўғрими) ёки кафилликнинг ҳуқуқий муносабатлари юзага келиши учун бу нарса етарли бўлмаса ёки одатда, амалий муомала амалиётида қўлланиладиган шаклда шартнома тузиш зарур бўлса, кафиллик шартномасининг ёзма шаклига риоя этилган деб ҳисобланадими.

Кафолат, Фуқаролик кодекси 22-бобининг қоидаларига кўра, мажбуриятлар бажарилишини таъминлаш усулларидан бири бўлиб ҳисобланади. Фуқаролик кодексининг 299-моддасига мувофиқ, кафолатга биноан банк, бошқа кредит муассасаси ёки суғурта ташкилоти (кафил) бошқа шахс (принципал)нинг илтимосига кўра, кафил ўз зиммасига олаётган мажбурият шартларига мувофиқ принципалнинг кредитори (бенефициар) пул суммасини тўлаш ҳақида ёзма талабнома тақдим этса, пулни унга тўлаш ҳақида принципалга ёзма мажбурият беради. Кўрсатилган модданинг мазмунидан кўринадики, кафолат бериш субъектлари бўлиб шахсларнинг қатъий чегараланган доираси (“субъектларнинг махсус таркиби”) чиқа олади: кредит ташкилотлари (банклар, кредит уюшмалари ва бошқа шу каби шахслар); суғурта фаолиятини амалга оширадиган ташкилотлар. Ушбу таърифларга жавоб бермайдиган шахслар, кўриб чиқилаётган меъёрий-ҳуқуқий қоиданинг мазмунидан келиб чиқиб, кафил сифатида чиқишга ва, тегишинча, тузилган етказиб бериш шартномаси бўйича принципал  ўрнига пул маблағларини тўлаш бўйича кафолатни тақдим этишга ҳақли эмаслар.

Кўриб чиқилаётган низода корхона кредит ёки суғурта ташкилотларига тақдим этиладиган талабларга жавоб бермаган ва расман қонун томонидан тақдим этилган кафолат бериш ҳуқуқига эга эмас эди. Шу тариқа, худди шундай ҳолатларда бериладиган кафолат хатини шартномаларнинг бажарилишини таъминлаш усулларидан бири сифатида кафолатнинг ўзига тенглаштириш тўғри эмас.

Сўнгра унда хатни берадиган шахс пул маблағларини бундай хат тақдим этиладиган субъект контрагенти ўрнига тўлаш мажбуриятини оладиган кафолат хатини тақдим этишни қонун нуқтаи назаридан қандай шарҳлаш мумкинлигини белгилаб олиш зарур.

Фуқаролик кодекси 259-моддасининг биринчи қисмида назарда тутилишича, мажбуриятнинг бажарилиши неустойка, гаров, қарздорнинг мол-мулкини ушлаб қолиш, кафиллик, кафолат, закалат  ҳамда қонун ҳужжатлари ёки шартномада назарда тутилган бошқача усуллар билан таъминланиши мумкин. Ушбу қоиданинг моҳиятидан кўринадики, қонун мажбуриятлар бажарилишини таъминлаш усулларининг батафсил рўйхатига эга эмас, қонун ҳужжатларига  ва ундан асосий мажбурият юзага келган шартнома қоидаларига ҳавола қилиш қоидасини белгилайди. Товарларни (шу жумладан, ускуналарни) етказиб бериш масалаларини тартибга соладиган амалдаги қонун ҳужжатларида етарлича даражада ишонч билан кафолат хатини юзага келган мажбурият  бажарилишини таъминлашнинг мустақил усули сифатида  тан олиш имконини берадиган қоидалар мавжуд эмас. Кўриб чиқилаётган низода фирма билан якка тартибдаги тадбиркор ўртасида тузилган, ускунани етказиб бериш шартномасида бошқа шахс томонидан бирор-бир кишига мажбурият бажарилишини таъминлашнинг мустақил усули сифатида кафолат хати берилишини тан олишга йўл қўядиган қоидалар ҳам мавжуд эмас эди. Шу тариқа, судда ҳам корхона томонидан фирмага берилган кафолат хатини шу сифатда тан олиш учун расмий асослар бўлмаган. Ниҳоят, Фуқаролик кодекси 292-моддасининг биринчи қисмига мувофиқ, кафил бошқа шахс ўз мажбуриятини тўла ёки қисман бажариши учун унинг кредитори олдида жавоб беришни ўз зиммасига оладиган кафиллик шартномаси тузишни кафолат хати беришга тенглаштиришнинг тўғрилигини белгилаш энг муҳим жиҳат ҳисобланади. Кўрсатилган модданинг учинчи қисмига кўра, кафиллик шартномаси ёзма шаклда тузилиши керак.

ФК 107-моддасининг биринчи, учинчи ва тўртинчи қисмларига кўра ёзма шаклда тузилган битимни, агар иш муомаласи одатларидан бошқача тартиб келиб чиқмаса, тарафлар ёки уларнинг вакиллари имзолаши керак. Икки тарафлама битимлар ҳар бирини бераётган тараф имзолайдиган ҳужжатларни ўзаро айирбошлаш йўли билан тузилиши мумкин. Хатлар, телеграммалар, телефонограммалар, телетайпограммалар, факслар ёки субъектларни ва улар хоҳиш-иродасининг мазмунини ифодалайдиган бошқа ҳужжатларни ўзаро айирбошлаш, агар қонун ҳужжатларида ёки тарафларнинг келишувида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ёзма шаклда тузилган битимга тенглаштирилади. Шунингдек, Фуқаролик кодекси  366-моддасининг тўртинчи қисмига кўра, ёзма шартнома тарафлар имзолаган битта ҳужжатни тузиш йўли билан, шунингдек, почта, телеграф, телетайп, телефон, электрон алоқа ёки ҳужжат шартномадаги тарафдан чи??анлигини ишончли суратда аниқлаш имконини берадиган бошқа алоқа ёрдамида ҳужжатлар алмашиш йўли билан тузилиши мумкин.

Келтирилган меъёрий-ҳуқуқий қоидаларнинг моҳиятидан кўринадики, бир субъект томонидан бошқасига иккинчи субъектнинг контрагенти учун у асосий мажбуриятини бажармаган ёки тегишлича бажармаган ҳолда пул мажбуриятини бажаришга тайёрлик тўғрисида айтилган кафолат хатини юбориш қонун талаблари нуқтаи назаридан  кафиллик шартномаси тузилганидан гувоҳлик бермайди. Фуқаролик кодекси 8-моддаси иккинчи қисмининг 1-бандига мувофиқ, фуқаролик ҳуқуқ ва бурчлари қонунда назарда тутилган шартномалар ва бошқа битимлардан, шунингдек гарчи қонунда назарда тутилган бўлмасада, лекин унга зид бўлмаган шартномалар ва бошқа битимлардан вужудга келади.

Бинобарин, қонуннинг юқорида белгиланган қоидаларидан келиб чиқиб, улардан бири бошқасига кафолат хатини бир тарафлама тартибда йўналтириш чоғида юридик шахслар ўртасида кафиллик шартномасини тузиш фактини қайд этиш нотўғридир. Суд очиқ-ойдин қилиб корхона томонидан фирма номига юборилган кафолат хатини кафиллик деб топиш мумкин эмаслигини кўрсатди.

Бир субъект томонидан бошқа шахс номига юбориладиган ва биринчи шахснинг ўз зиммасига хатни қабул қиладиган субъект билан бошқа шахс ўртасида тузилган (масалан, кўриб чиқилаётган низодагидек) шартномага асосан юзага келган, муайян ҳолатлар мавжудлигида асосий мажбуриятни бажаришга доир мажбуриятни олишга тайёрлигидан гувоҳлик берувчи кафолат хатини  кафиллик шартномасига оферта деб топиш тўғри бўлади, Фуқаролик кодекси 367-моддасининг биринчи қисмига кўра, фақат муайян шахс (шахсларга) юборилган, етарли даражада аниқ бўлган ва таклифни киритган шахснинг ўзини таклиф йўлланган ва уни қабул қиладиган шахс билан шартнома тузган деб ҳисоблаш ниятини ифода этадиган таклиф оферта ҳисобланади. Бунда кафолат хатини кафиллик  шартномасини тузишга оферта деб топиш учун унда шартноманинг ушбу турига тақдим этиладиган барча муҳим шартлар бўлиши керак.

Кафиллик шартномасининг барча муҳим шартларини ўз ичига олган кафолат хатини юбориш фактини тан олиш учун шартнома тузилаётганда у юборилган субъект унда баён этилган шартларига рози бўлиши, яъни уларнинг акцептини амалга ошириши зарур. ФК 370-моддасига мувофиқ, оферта юборилган  шахснинг уни қабул қилганлиги ҳақидаги тўлиқ ва писандасиз жавоби акцепт ҳисобланади.

Кўриб чиқилган низода, масалан, фирма томонидан корхонага юборилган, кафиллик қабул қилинганлиги кўрсатилган жавоб хати корхона билан фирма ўртасида кафиллик шартномаси тузилиши фактини қайд этиш имкониятини кўрсатган бўларди, бироқ, барибир, кафолат хатининг ўзида кафиллик шартномасининг муҳим шартлари бўлиши керак. Бу ҳолда, Фуқаролик кодекси 366-моддасининг тўртинчи қисми талаб қилганидек, кафиллик шартномасининг ёзма шаклига риоя қилинарди.

Иккала инстанция (шу жумладан, кассация инстанцияси) судлари ҳужжат қабул қилаётганда Фуқаролик кодексининг келтирилган қоидаларига амал қилганлар ва шундай хулосаларга келганлар: мазкур вазиятда кафиллик шартномасини тузиш аломатлари мавжуд эмас (эслатиб ўтамиз, кафолат хатини, суднинг фикрича, ўз ҳолича кафиллик деб шарҳлаш тўғри эмас), бу эса корхона билан фирма ўртасида шартномавий муносабатлар йўқлигидан далолат беради. Шу сабабли,  фирма корхонага улар ўртасида тузилган етказиб бериш шартномаси бўйича етказиб берилган ускуна учун фирмага пул маблағларини тўлаш бўйича якка тартибдаги тадбиркорнинг мажбуриятини бажариш бўйича талабни қўйиш учун расман ҳуқу??а эга эмас эди.

Моҳияти мазкур материалда таҳлил қилинган низо амалдаги қонун ҳужжатларининг мажбуриятларни бажаришни таъминлаш, кафиллик шартномаларини  тузиш тартиби усуллари ва ушбу жараёнга тақдим этиладиган усуллар ва ҳоказолар тўғрисидаги қоидаларни етарлича билмаслик ҳамда эҳтиёткор бўлмаслик нималарга олиб келиши мумкинлигини я??ол кўрсатди. Шу сабабли, субъектларга кўриб чиқилган вазиятга айнан ўхшаш бўлган вазиятларларда  Фуқаролик кодексининг мазкур материалда келтирилган, шунингдек кафолатлар ва кафиллик тақдим этиш, унга тегишли бўлган битимлар бўйича расман ундиришнинг мумкин эмаслигидан зарарлар хатаридан  қочиш учун тегишли шартномаларни тузиш тартибини  белгилайдиган бошқа қоидалари билан танишишни қатъиян тавсия қиламиз.  

Мазкур материал Германия техник ҳамкорлик жамияти

кўрсатаётган техник мадад туфайли амалга оширилган