Божхона қиймати нархлари услубларини қўлланилиш кетма-кетлиги тўғрисидаги низо бўйича

Функция недоступна

БОЖХОНА ҚИЙМАТИ НАРХЛАРИ

УСЛУБЛАРИНИ   ҚЎЛЛАНИЛИШ

КЕТМА-КЕТЛИГИ ТЎҒРИСИДАГИ

НИЗО БЎЙИЧА

ИШНИНГ МОҲИЯТИ

Корхона номига товарлар туркуми келиб тушди. Божхона тўловларини ҳисоблаш ва ундириш мақсадида божхона қийматини аниқлаш пайтида божхона органи товарга илова ҳужжатларда кўрсатилган товар қийматини асос сифатида қабул қилди (1-усул - олиб кириладиган товарнинг қиймати бўйича баҳолаш - қўлланди). Бунда у товар бирлиги учун 175 АҚШ доллари ҳисобидан келиб чиқди. Йигирма кундан кейин ана шу товарнинг иккинчи туркуми келиб тушди. Божхона органи унинг товарга илова ҳужжатларда кўрсатилган қийматини эътиборга олмади ва божхона баҳолаши пайтида 4-усулни - қийматларни чегириб ташлашга асосланган баҳолашни қўллади. Натижада божхона тўловларини ҳисоблашда товар бирлиги учун 720 АҚШ доллари миқдорида қиймат асос қилиб олинди. Шу тариқа, импортчи корхона бюджетга 525034056 сўм кўп тўлашга мажбур бўлди. У бунга қўшилмади ва хўжалик судига ортиқча тўланган божхона тўловларини қайтариш тўғрисидаги ариза билан мурожаат қилди.

КОРХОНАНИНГ ПОЗИЦИЯСИ

Товар биринчи ҳамда иккинчи ҳолатларда реклама мақсадида текинга етказиб берилган. Иккинчи ҳолатда корхона томонидан тегишли тарзда расмийлаштирилган божхона юк декларацияси, шунингдек товар қиймати товарга илова ҳужжатларда (хусусан, инвойсда) акс эттирилган қийматга айнан ўхшаш бўлган божхона қиймати декларацияси тақдим этилган. Божхона органи эълон қилинган контракт бўйича товарни божхонада расмийлаштиришда асоссиз равишда бош тортган ва божхона қийматини белгилаш чоғида қийматларни айиришга асосланган баҳолаш усули нотўғри қўлланган.

ОРГАННИНГ ПОЗИЦИЯСИ

Товар иккинчи туркумининг божхона расмийлаштируви пайтида божхона баҳолашининг дастлабки уч усулини қўллаб бўлмас эди, чунки корхона товарнинг реал қийматини тасдиқлайдиган барча зарур ҳужжатларни, хусусан, жўнатиш мамлакатининг божхона декларациясини тақдим этмади. Божхона кодексининг қоидаларига амал қилиб, товарнинг реал қийматини аниқлаш мақсадида корхона олиб кирган товарларга айнан ўхшаш товарлар ички бозорда сотилаётган нархга асосланган қийматларни чегириб ташлаш усули қўлланди. Корхонанинг ушбу ҳолдаги талаблари асоссиз.

СУД ҲУЖЖАТЛАРИ УЛАРГА ШАРҲЛАР БИЛАН

Кўрсатилган низони қараб чиқаётганда биринчи инстанция суди қуйидаги қоидаларни эътиборга олди.

Ўзбекистон Республикаси ҳудудига олиб кириладиган товарларнинг божхона қийматини аниқлаш бўйича йўриқнома (Адлия вазирлиги томонидан 1998 йил 13 январда 390-сон билан рўйхатдан ўтказилган) (таҳр. - бундан кейин Йўриқнома) 1.1-бандининг иккинчи хатбошисига кўра олиб кириладиган товарларнинг божхона қийматини аниқлаш ундирилиши божхона органлари зиммасига юкланган бож, йиғимлар ва бошқа тўловларни ҳисоблаб ёзиш, шунингдек божхона статистикасини юритиш, бошқа божхона мақсадларида товарлар қийматини белгилаш, шу жумладан божхона ҳуқуқбузарликлари учун қонун ҳужжатларида назарда тутилган жазо чораларини қўллаш учун реал базани (негизни) аниқлаш мақсадида амалга оширилади.

Кўрсатилган меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатнинг 2.1-бандига мувофиқ товарларнинг божхона қийматини аниқлаш қуйидаги усулларни кетма-кет қўллаш йўли билан амалга оширилади:

- олиб кирилаётган товар юзасидан тузилган битим қиймати бўйича;

- айнан бир хил товар юзасидан тузилган битим қиймати бўйича;

- ўхшаш товар юзасидан тузилган битим қиймати бўйича;

- қийматларни чегириб ташлаш асосида;

- қийматларни қўшиш асосида;

- резерв усули.

Бунда божхона қийматини аниқлашнинг асосий усули сифатида Йўриқнома келтирилаётган усуллардан биринчиси - олиб кирилаётган товар юзасидан тузилган битим қиймати бўйича баҳолашни кўрсатишини ҳисобга олиш муҳимдир. Уни қўллаш қонун ҳужжатлари томонидан оддий тартибда чекланмайди.

Агар ундан фойдаланиб бўлмаса, бошқа кўрсатилган усулларни кетма-кет қўллаш имконияти назарда тутилади. Бунда ҳар бир кейинги усул, агар божхона қиймати аввалги усул билан аниқлаб бўлмаса, қўлланади. Бу кетма-кетликни ўзгартириб бўлмайди, бундан қўлланиш кетма-кетлиги декларантнинг хоҳиши билан ўзгартирилиши мумкин бўлган қийматларни чегириб ташлаш ва қўшимча асосланган усуллар мустасно.

Кўриб чиқилаётган низода белгиланишича, корхона барча зарур ҳужжатларни, хусусан, жўнатиш мамлакатининг божхона декларациясини тақдим этмагани учун товар иккинчи туркумининг реал қийматини олиб кирилаётган товар юзасидан тузилган битим бўйича баҳолаш усулини қўллаш йўли билан аниқлаб бўлмас эди. Бироқ, шундан кейин божхона органи қийматларни қўшишга асосланган усулдан фойдаланган. Суд таъкидлаганидек, божхона органи божхона баҳолашида айнан бир хил ва ўхшаш товарлар юзасидан тузилган битим қиймати бўйича баҳолаш усулларини (2 ва 3-усуллар) қўллаб бўлмаганлиги тўғрисида далилланган исботлар тақдим этмаган.

Баён этилганлар асосида суд божхона органи божхона баҳолаши усулларини қўллаш кетма-кетлигини бузган деб топди: 2 ва 3-усуллардан фойдаланмасдан 4-усул қўлланилган. Суд корхонанинг талабини қондирди ва унга ортиқча тўланган божхона тўловлари суммасини қайтаришга қарор қилди.

Божхона органи кўрсатилган қарорга қўшилмади ва апелляция шикоятини берди. Апелляция инстанцияси қуйидаги далиллардан келиб чиқди.

1997 йил 29 августдаги 470-I-сон “Бож тарифи тўғрисида”ги қонуннинг 14-моддасига мувофиқ божхона органида, башарти декларант ўзи фойдаланган маълумотларнинг тўғрилигини тасдиқловчи далилларни тақдим этмаса, товарнинг божхона қийматини аниқлашда декларант фойдаланган усулни қўллаш мумкин эмаслиги ҳақида қарор қабул қилиш ҳуқуқи бор. Божхона органи белгиланган баҳолаш усулларини кетма-кет қўллаб, шу жумладан ички бозорда сотилаётган айнан бир хил ва ўхшаш товарлар бўйича ўзида мавжуд бўлган нарх ахборотига асосланиб, тегишлича тузатишлар киритган ҳолда, олиб кирилаётган товарнинг божхона қийматини мустақил белгилаб олади. Мазкур ҳолда 2 ва 3-усулларни қўллаш шу сабабли мумкин бўлмадики, уларни қўллаш учун ана шу шартларда ва тахминан шунча миқдорда бошқа харидорга (мазкур ҳолда корхонага) сотилган айнан бир хил ёки ўхшаш товарларнинг қиймати асос қилиб олиниши керак эди. Кўриб чиқилаётган товарнинг божхона расмийлаштируви пайтида кўрсатилган шартлар йўқ эди.

Божхона органи қийматларни чегириб ташлаш усулидан фойдаланган ҳолда товарнинг божхона қийматини аниқлаш чоғида база сифатида товар бирлигининг нархини қабул қилади, унга кўра баҳоланаётган айнан бир хил ёки ўхшаш товарлар Ўзбекистон ҳудудида сотувчига боғлиқ бўлмаган харидор томонидан олиб келиш санасидан кўпи билан 90 кун олдин энг кўп туркумда сотиляпти. Бунинг учун олиб кирилган ва ички бозорда сотилаётган ўхшаш товарнинг ҳақиқий қиймати таҳлил қилинди, унга асосланиб эса божхона қиймати аниқланди.

Апелляция инстанцияси биринчи инстанция судининг қарорини бекор қилиб, мазкур вазиятда 2 ва 3-усуллардан фойдаланиб бўлмас эди, шунингдек божхоначилар божхона қийматини аниқлашда 4-усулни (қийматларни чегириб ташлашга асосланган) қўллаб тўғри ҳаракат қилишган, деб топди.

Олий хўжалик судининг кассация ҳайъати корхона томонидан берилган кассация шикоятини кўриш чоғида қуйидаги далиллардан келиб чиқди.

Биринчидан, товарни етказиб бериш бепул (текин) асосда амалга оширилган.

Иккинчидан, Ўзбекистон Республикасининг божхона ҳудудига олиб кирилаётган товарларнинг божхона қийматини эълон қилиш ва назорат қилиш қоидалари (Адлия вазирлиги томонидан 2000 йил 22 февралда 899-сон билан рўйхатдан ўтказилган) иккинчи бўлимининг 5-бандига мувофиқ, божхона қиймати бўйича эълон қилинган маълумотларни тасдиқлаш учун декларант, божхона қиймати декларациясидан ташқари, зарур ҳолларда қуйидаги ҳужжатларни тақдим этиши шарт:

- товарни олиб ўтаётган шахснинг таъсис ҳужжатлари;

- шартнома (контракт) ва унга доир қўшимча келишувлар (агар улар назарда тутилган бўлса);

- ҳисобварақ-фактура (инвойс) ва банк тўлов ҳужжатлари (агар ҳисобварақ тўланган бўлса) ёки ҳисобварақ-проформа (шартли қийматли битимлар учун), шунингдек, товар қийматини тасдиқлайдиган бошқа тўлов ва/ёки бухгалтерия ҳужжатлари;

- агар улар мавжуд бўлса, етказиб бериш шартларига боғлиқ ҳолда транспорт ва суғурта ҳужжатлари;

- транспортда ташиш учун тўловнома ёки транспорт ҳужжатлари ҳисобварақ-фактураларга киритилмаган ҳолларда транспорт харажатларининг расмий жиҳатдан тасдиқланган калькуляцияси;

- товар жўнатилган мамлакатнинг божхона декларацияси (агар мавжуд бўлса);

- ўраб-жойлаш варақлари ва бошқалар.

Суд божхона органининг ана шу ҳужжатларнинг ҳаммасини бир комплексда тақдим этиш тўғрисидаги талабини асосли деб топмади. Кассация ҳайъатининг фикрича, мазкур ҳолда божхона қийматини аниқлаш учун товар жўнатилган мамлакатнинг божхона декларациясини тақдим этиш ҳам шарт эмас эди, чунки унинг бўлиши қонун ҳужжатларида мажбурий деб белгиланмаган (“агар мавжуд бўлса” деб кўрсатилган).

Учинчидан, божхона органи қийматларни чегириб ташлаш асосида божхона баҳосини чиқариш усулини қўллаш зарур бўлганида аввал айнан бир хил товарлар ва ўхшаш товарлар юзасидан тузиладиган битимлар қиймати бўйича усулларни кетма-кет қўллашга уриниб кўриши керак эди. 2 ва 3-усулларни қўллаб бўлмаслиги тўғрисидаги важни суд рад этди, чунки “Бож тарифи тўғрисида”ги қонунга, шунингдек келтирилган қонуности меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларга мувофиқ айнан бир хил ва ўхшаш товарлар юзасидан битимлар қиймати бўйича баҳолаш усулларини қўллаш унга доир товарлар илгари 1-усулни (олиб кириладиган товарлар юзасидан битим қиймати бўйича) қўллаб баҳоланган битим нархининг бошланғич базаси сифатида фойдаланишга асосланган.

Айнан бир хил товарлар деганда, “Бож тарифи тўғрисида”ги қонуннинг 19-моддасига кўра, ҳар жиҳатдан, шу жумладан қуйидаги аломатлари бўйича баҳоланаётган товарлар билан бир хил товарлар тушунилади:

- физик хусусиятлари;

- сифати ва бозордаги қадри;

- қайси мамлакатда ишлаб чиқарилганлиги;

- ишлаб чиқарувчиси.

Кўриниб турибдики, санаб ўтилган аломатларда товарларнинг айнан бир хиллиги уни олувчига, мазкур ҳолда корхонага боғлиқ бўладиган шартлар мавжуд эмас. Йўриқнома 4.4-бандининг иккинчи хатбошисига кўра, башарти товарлар ўша тижорат шартларида, бироқ бошқа миқдорларда сотилса, айнан бир хил товарлар юзасидан битим қиймати бўйича баҳолаш усулини қўллашга рухсат берилади.

Кўриб чиқилаётган низода корхона иккинчи маротаба биринчи бор олиб келинган товарларга тамомила айнан бир хил бўлган товарлар олиб келган: уларнинг ишлаб чиқарувчиси битта, бир мамлакатда ишлаб чиқарилган, бир хилда физик ўлчовларга эга ва ҳоказо. Бироқ, иккинчи гал биринчи галдагидан кўпроқ товар олиб келинган. Божхона органи мазкур ҳолатларни ҳисобга олмаган. Тегишинча, айнан бир хил товарларни баҳолаш усулини четлаб, қийматларни чегириб ташлаш асосида божхона баҳолаши усулини қўллаш асосланмаган.

Иш материалларидан кўринадики, ички бозорда сотилаётган товарлар нархини ўрганишда Тошкент бозорларидаги улгуржи нархлар ўрганилган. Бунда суд мазкур ҳолда Йўриқнома 6.4-бандининг қоидалари бузилганлигини аниқлади, унга кўра ички бозорда товарларнинг сотиш нархини танлаш чоғида кўриб чиқилаётган товарларни импортдан кейин дастлабки тижорат даражасида харид қилишдан, яъни импорт қилинган товарларнинг дастлабки қайта сотилишидан фойдаланиш керак. Кўрилаётган низода, иш материалларида кўрсатилганидек, улгуржи нархларни манфаатдор тарафлар, шу жумладан корхоналарнинг вакилларисиз, фақат божхона органлари ходимлари ўрганишган. Бундан ташқари, ўтказилган тадқиқот натижалари бўйича божхона ходимлари томонидан тузилган якуний ҳужжатларда тахминан олиб келинган товарга ўхшаш бўлган товарнинг ишлаб чиқарилган мамлакати ҳам, уларни сотувчилар (юридик ёки жисмоний шахслар) товарларнинг бевосита олувчилари эканлиги факти ҳам ҳужжатлар билан тасдиқланмаган. Юридик ва жисмоний шахслар олиб келадиган товарларнинг божхона расмийлаштируви тартиби турлича эканлиги сабабли улар тўлайдиган божхона тўловлари ҳам турлича, тегишинча, улгуржи бозорлардаги нарх ҳам импорт товарларни эркин муомала режимида расмийлаштиргандан кейин дастлабки қайта сотиш нархи сифатида тўғри белгиланиши мумкин эмас эди. Шу тариқа, уни корхона олиб кирган товар иккинчи туркумининг божхона қийматини аниқлаш чоғида асос қилиб олиб бўлмайди.

Олий хўжалик судининг кассация инстанцияси шуни тасдиқлайдики, божхона органи олиб кирилган товар иккинчи туркумининг божхона баҳолаши усулларини кетма-кет қўллаш тўғрисидаги қонун ҳужжатларининг  қоидаларини бузиб, асоссиз равишда 4-усулни қўллаган, бунинг натижасида товарнинг божхона қиймати беш баравар кўп белгиланган. Кассация инстанциясининг қарори билан ортиқча тўланган божхона тўловлари даъвогарга қайтарилди.

Ҳуқуқни қўллаш амалиётида, кўриб чиқилганга ўхшаган низолар юзага келиши эҳтимолига йўл қўймаслик учун, олиб кирилаётган товарнинг божхона қийматини баҳолаш усулларини қўллаш тартиби тўғрисидаги қонун ҳужжатлари қоидаларини тўғри шарҳлаш муҳимдир.

Мазкур материал Германия техник ҳамкорлик жамияти

кўрсатаётган техник мадад туфайли амалга оширилган