Дон ва дон маҳсулотларини қабул қилиш, сақлаш ва сотиш бўйича операцияларнинг бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботини ташкил этиш тўғрисидаги Йўриқнома (ЎзР АВ 26.05.2007 й. 1684-сон билан рўйхатга олинган ЎзР МВ 22.04.2007 й. 100-сон ва ЎзР ДСҚ 2007-44-сон Қарори билан тасдиқланган)

Функция недоступна

Ўзбекистон Республикаси

Адлия вазирлигида

2007 йил 26 майда 1684-сон

билан рўйхатга олинган

Молия вазирлиги ва

Давлат солиқ қўмитасининг

2007 йил 22 апрелдаги

100, 2007-44-сон қарори билан

ТАСДИҚЛАНГАН

Дон ва дон маҳсулотларини қабул қилиш,

сақлаш ва сотиш бўйича операцияларнинг

бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботини

ташкил этиш тўғрисидаги

ЙЎРИҚНОМА

Мазкур Йўриқнома Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Дон ва донни қайта ишлаш маҳсулотлари ҳисобини юритиш тизимини такомиллаштиришга, уларнинг сақланиши устидан назоратни кучайтиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида" 2006 йил 25 майдаги 95-сон қарорига (Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2006 йил, 22-сон, 191-модда) мувофиқ дон ва дон маҳсулотларини қабул қилиш, сақлаш ва сотиш бўйича операцияларнинг бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботини ташкил этиш тартибини белгилайди.

I. УМУМИЙ ҚОИДАЛАР

§-1. Дон ва дон маҳсулотларининг дастлабки

ва бухгалтерия ҳисобини ташкил этиш

1. Мазкур Йўриқнома давлат эҳтиёжлари учун дон харид қилиш, уларни сақлаш, қайта ишлаш ҳамда дон ва дон маҳсулотларини сотиш фаолиятини амалга оширувчи, мулкчилик шаклларидан қатъи назар, барча хўжалик юритувчи субъектларга (кейинги ўринларда - корхоналар) татбиқ этилади. Бу корхоналар таркибига дон қабул қилиш корхоналари, элеваторлар, тегирмонлар, ёрма, омихта ем ва уруғни қайта ишлаш корхоналари ва бошқа корхоналар (кейинги ўринларда - дон маҳсулотлари корхоналари) киради.

2. Ўзбекистон Республикаси бухгалтерия ҳисобининг миллий стандарти (4-сонли БҲМС) "Товар-моддий захиралар" (2006 йил 17 июль, рўйхат рақами 1595 - Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2006 йил, 28-29-сон, 282-модда) (кейинги ўринларда - 4-сонли БҲМС) бухгалтерия ҳисоботида хўжалик тузилмаларининг барча соҳаларида ва турларида товар-моддий захиралари тўғрисидаги маълумотларни шакллантиришнинг услубий асослари ва қоидаларини белгилаб беради, Ўзбекистон Республикасида бухгалтерия ҳисобини норматив тартибга солиш тизимининг элементи бўлиб ҳисобланади. Мазкур Йўриқнома дон маҳсулотлари корхоналарида дон ва дон маҳсулотларини қабул қилиш, сақлаш ва сотишнинг бухгалтерия ҳисобини соҳавий хусусиятларини тартибга солади.

3. Дон маҳсулотлари корхоналарида соҳанинг ўзига хос хусусиятлари билан белгилаб бериладиган дон ва дон маҳсулотлари ҳисобининг хусусиятлари сирасига қуйидагилар киради: дон ва дон маҳсулотларининг кирим қилиниши, сақланиши ва ишлатилишининг хилма-хиллиги; дон ва дон маҳсулотларини ҳисобга олишда уларни ҳажмини натура ҳолида ўлчашнинг хусусиятларини мавжудлиги; уларнинг узоқ муддат сақланиши, шу билан боғлиқ ҳолда сақлаш вақтида камайишлар ва йўқотишлар юзага келиши; тайёр маҳсулотнинг катта қисмини ички хўжалик айланмасида хом ашё ва материаллар сифатида ишлатилиши ва аксинча, уларнинг сотилиши (дон, донни қайта ишлаш маҳсулотлари, уруғлик, омихта ем, ем аралашмаси ва ҳ. к.); дон ва дон маҳсулотлари сақланиши юзасидан миқдор-сифат ҳисоби ва назорати зарурлигининг таъминланиши; дон ва дон маҳсулотларининг (товар-моддий захираларнинг) дастлабки ҳисоб ҳужжатлаштирилишини расмийлаштириш тартиби; донни таҳлилий ҳисобга олишни юритишнинг иш тартиби, бухгалтерия регистрларининг махсус шаклларини қўллаш; инвентаризациянинг амалга оширилиши ва ҳ. к.

4. Товар-моддий захиралар, шу жумладан дон ва дон маҳсулотлари, дон маҳсулотлари корхоналари бухгалтерия ҳисоботида 4-сонли БҲМСга мувофиқ асосий гуруҳларга бўлинади.

Корхонага кирим қилиниши манбалари бўйича ўзи ишлаб чиқарган ва сотиб олинган дон, дон маҳсулотларига бўлинади.

5. Мазкур Йўриқномага мувофиқ дон маҳсулотлари корхоналари ички низомлар, қўлланмалар, бошқа ташкилий-бошқарув ҳужжатлари, шу жумладан дон ва дон маҳсулотларининг ишлатилиши юзасидан ҳисоб ва назоратни лозим даражада ташкил этиш учун зарур бўлган ўзининг ҳисоб сиёсатини ишлаб чиқишлари мумкин. Кўрсатиб ўтилган ҳужжатларда товар-моддий захираларни қабул қилиш, юклаб жўнатиш (сарф қилиш) ва бошқа жойга ўтказиш (кейинги ўринларда - ташиш) бўйича дастлабки ҳисоб ҳужжатларини айланиш қоидалари белгилаб берилиши мумкин.

6. Моддий қийматликларни ҳисобга олиш ва сақланишини таъминлашни ташкил этиш учун қуйидагилар зарур:

а) дон тегишли элеватор-омборхона сиғимларида, дон маҳсулотлари, хом ашё ва материаллар жиҳозланган омборхоналарда ва кичик омборларда ёки очиқ сақланадиган махсус мослаштирилган майдончаларда сақланиши;

б) материаллар омборхоналар бўлимларида, ичкарида эса - материалларнинг алоҳида гуруҳлари бўйича жойлаштирилиши, ҳар бир материал турига эса сақланаётган тур номи, ўлчами ва номенклатура рақами ёрлиқлари ёпиштирилиши;

в) тайёр маҳсулотлар омборларини стандарт оғирликдаги дон маҳсулотлари учун тарозилар ва зарурий ўлчаш асбоблари билан таъминланиши;

г) Ўзбекистон Республикаси бухгалтерия ҳисобининг миллий стандарти (19-сон БҲМС) "Инвентаризацияни ташкил этиш ва ўтказиш"га (1999 йил 2 ноябрь, рўйхат рақами 833) мувофиқ моддий қимматликлар қолдиғини белгиланган муддатларда инвентаризация қилиш ва ўз вақтида инвентаризация натижаларини бухгалтерия ҳисобида акс эттириш;

д) хом ашё ва материалларнинг кирим қилиниши ва юклаб жўнатилиши бўйича операцияларни, шунингдек дастлабки бухгалтерия ҳужжатлари ва ижрога оид ҳужжатлар муддатларини пухта расмийлаштириш тартибини белгилаш;

е) омборхонадан хом ашё ва материаллар олишга ва жўнатишга ҳуқуқи бўлган, дастлабки ҳисоб ҳужжатларини расмийлаштириш ва имзолашга, шунингдек корхона ҳудудидан моддий қимматликларни олиб чиқишга рухсатнома беришга ваколати бўлган таркибий бўлинмалар мансабдор шахсларининг рўйхатини белгилаш;

ж) дон ва дон маҳсулотларини қайта ишлаш ва сотиш жараёнида тежамкорона ва самарали сарф қилишни (фойдаланишни) таъминлаш, дастлабки миқдор-сифат ва бухгалтерия ҳисобини тўғри юритиш, уларнинг ҳаракати тўғрисида ҳисоботларнинг ишончлилиги ва ҳ. к. юзасидан назоратни амалга ошириш тартиби.

7. Корхоналарда дон ва дон маҳсулотларини ҳисобга олишнинг асосий вазифалари қуйидагилардир:

а) дон ва дон маҳсулотларининг сақлаш жойларида ва улар ҳаракатининг барча босқичларида, кирим қилиниши, захира нормаларига риоя қилиниши, қимматликларнинг белгиланган нормалар доирасида тўғри чиқарилиши ва фойдаланилиши, шунингдек ички ҳаракати (бошқа жойга ўтказилиши) юзасидан мунтазам назорат ўрнатиш;

б) хом ашё (дон) ва материалларнинг ишлаб чиқаришда фойдаланиш меъёрларига риоя қилиниши, маҳсулотни ишлаб чиқариш таннархининг ишончли кўрсаткичларини олиш учун уларнинг калькуляция объектлари бўйича тақсимланиши юзасидан назорат ўрнатиш;

в) тегирмон - ёрма ишлаб чиқариш маҳсулотларини, омихта ем, ем аралашмаси, уруғ ва бошқа қайта ишлаш маҳсулотларини ўз вақтида ва тўлиқ кирим қилиш;

г) хом ашё (дон) ва материалларни сотиб олиш билан боғлиқ ҳақиқий харажатларни аниқлаш бўйича барча операцияларни ўз вақтида ҳужжатли расмийлаштириш;

д) асосланган ҳисоб нархларини ишлаб чиқиш, уларнинг ишлаб чиқариш таннархидан (калькуляция фарқи) фарқларини ўз вақтида, тўғри аниқлаш ва бухгалтерия ҳисоботида акс эттириш;

е) дон ва дон маҳсулотларини мақсадли мўлжалланганлиги бўйича ишлатилиши юзасидан назорат ўрнатиш ҳамда дон ва дон маҳсулотлари захираларидан самарали фойдаланилишини таҳлил қилиш;

ж) сақлаш жойларидан дон ва дон маҳсулотларининг қолдиқлари тўғрисида аниқ маълумотни ўз вақтида олиш ва бухгалтерия ҳисоби маълумотлари билан даврий таққослаш;

з) моддий жавобгар шахслар ва бошқа ходимлар билан дастлабки ҳисоб ҳужжатларини расмийлаштириш, дон ва дон маҳсулотлари ҳамда бошқа товар-моддий захираларни сақлаш ва ҳисобга олиш тўғрисида тушунтириш ўтказиш;

и) дон ва дон маҳсулотларининг омборхонада ва миқдор-сифат жиҳатидан ҳисоби ўз вақтида ва тўғри юритилиши юзасидан назорат ўрнатиш.

8. Дон ва дон маҳсулотларини бухгалтерия ҳисобига қўйиладиган асосий талаблар:

дон ва дон маҳсулотларининг ҳаракатини (кирим қилиш, сарф қилиш, ташиш) ва захиралар мавжудлигини яхлит, тўхтовсиз ва тўлиқ акс эттириш;

дон ва дон маҳсулотларининг миқдори, сифатини ҳисобга олиш ва захираларни баҳолаш;

дон ва дон маҳсулотлари захиралари ҳисобининг тезкорлиги (ўз вақтида) ва ишончлилиги;

омборхона ҳисоби маълумотларининг корхона бўлинмаларида дон ва дон маҳсулотлари ҳаракатининг тезкор маълумотлари ҳамда ҳар ойнинг боши ва охиридаги синтетик ва аналитик ҳисоб маълумотлари (айланмалар ва қолдиқлар бўйича) билан мувофиқлиги.

9. Дон ва дон маҳсулотларининг ҳаракати бўйича барча операциялар (кирим қилиш, ташиш, сарф қилиш) тегишли дастлабки ҳужжатлар билан расмийлаштирилиши лозим, уларни расмийлаштириш бўйича асосий талаблар қуйидагилардир:

дастлабки ҳисоб ҳужжатлари кўп сатрли (бир нечта номенклатура рақамли) ёки бир сатрли (битта номенклатура рақамли) бўлиши мумкин, улар барча зарурий реквизитлар тўлдирилган ҳолда лозим шаклда расмийлаштирилган ва тегишлича имзоланган бўлиши зарур;

кўрсатиб ўтилган дастлабки ҳисоб ҳужжатларнинг алоҳида реквизитлари бўйича кўрсаткичлар мавжуд бўлмаган тақдирда тегишли сатр-графалар ўчириб қўйилади;

дастлабки ҳисоб ҳужжатлари олдиндан рақамланган бўлиши лозим ёхуд ҳужжат расмийлаштирилаётганида ва қайд қилинаётганида рақам қўйилади. Дон маҳсулотлари корхоналарида рақамлаш тартибида дастлабки ҳисоб ҳужжатлари бир ҳисобот даври мобайнида такроран рақамланмаслиги лозим.

10. Дастлабки ҳисоб ҳужжатлари қоғозда ва ахборотни электрон ташувчиларида тузилиши мумкин. Электрон ташувчиларда ҳужжатлар маълумотларини кодлаштириш, идентификациялаш ва машинада ишлаш дастурлари ҳимоя тизимига эга бўлиши ва дон маҳсулотлари корхоналарида тегишли дастлабки ҳисоб ҳужжатларини сақлаш учун белгиланган муддат мобайнида сақланиши лозим.

11. Дон ва дон маҳсулотларини кирим қилиниши бўйича дастлабки ҳисоб ҳужжатлари қуйидагилар учун зарур бўлган ҳисоб маълумотлари тўпланишини таъминлаши лозим:

дон ва дон маҳсулотларини ҳисобга олиш ва физик оғирлиги бўйича кирим қилинганлиги тўғрисидаги тезкор маълумотларнинг ўз вақтида тузилиши;

бир кунда қабул қилинган, қабул қилиш квитанцияларида кўрсатилган донни физик оғирлиги бўйича омборхона ҳисоботлари билан таққослаш;

келиб тушган дон маҳсулотлари қийматини аниқлаш ва етказиб берувчилар ва бошқа ташкилотлар (ташиб бериш ва бошқа хизматлар) билан пулли ҳисоб-китоблар ўтказишнинг тўлиқлигини ва тўғрилигини текшириш;

қонунчилик ҳужжатларида белгиланган тартибда давлат эҳтиёжлари учун дон сотиб олиш тўғрисида тезкор ва статистик ҳисоботни тузиш;

қабул қилиш квитанциялари қатъий ҳисобда турувчи бланкалар сифатида ишлатилиши юзасидан назорат ўрнатиш.

12. Дон ва дон маҳсулотларини қабул қилиш, сақлаш ва сотиш бўйича операцияларни аниқ ҳисобга олиш мақсадида дон маҳсулотлари корхоналари счётлар иш режасида:

а) материалларни ҳисобга олувчи счётлар (1000) гуруҳида 1011 "Йўлдаги хом ашё ва материаллар" ва 1012 "Давлат захирасидаги дон" счётлари;

б) материалларни тайёрлаш ва харид қилишни ҳисобга олувчи счётлар (1500) гуруҳида 1511 "Дон сотиб олиш билан боғлиқ харажатлар" счёти;

в) 1700 ҳисобга олувчи счётлар гуруҳида 1710 "Донни сақлаш, қуритиш, тозалаш, қайта жойлаштириш ва қайта ишлаш жараёнида камайиш ва йўқотишларни қоплаш учун молиявий захира" счёти;

г) 1800 ҳисобга олувчи счётлар гуруҳида 1810 "Доннинг республика ичидаги улгуржи-сотиш ва харид нархлари ўртасидаги ижобий (салбий) фарқлар" ва 1820 "Республика ичида улгуржи-сотиш нархлари ўзгариши муносабати билан донни нархини ошириш (камайтириш)" счётлари;

д) ёрдамчи ишлаб чиқаришни ҳисобга олувчи счётлар (2300) гуруҳида 2311 "Донни қуритиш, тозалаш ва ишлов бериш бўйича харажатлари" ва 2312 "Элеваторлар ва омборхоналарда донни механизациялаштирилган тозалаш ва ишлов бериш бўйича ёрдамчи ишлаб чиқариш" счётлари;

е) товарларни ҳисобга олувчи счётлар (2900) гуруҳида 2911 "Дон", 2912 "Давлат захирасидаги дон", 2913 "Ун", 2914 "Ёрма", 2915 "Омихта ем ва ем аралашмаси", 2970 "Йўлдаги товарлар" счётлари;

ж) Олинадиган счётлар (4000) гуруҳида 4011 "Дон учун харидорлардан олинадиган счётлар - тизим ичида" ва 4012 "Дон учун харидорлардан олинадиган счётлар - тизимдан ташқари" счётлари;

з) мақсадли давлат жамғармаларига ва суғурталар бўйича бўнак тўловларини ҳисобга олувчи счётлар (4500) гуруҳида 4591 "Бюджетдан ташқари мақсадли маблағлардан нархлардаги салбий фарқни қоплаш бўйича қарздорлик", 4592 "Бюджетдан ташқари мақсадли маблағлардан донни нархи камайишини қоплаш бўйича қарздорлик" счётлари;

и) камомадлар ва қийматликларнинг бузилишидан йўқотишлар ва бошқа активларни ҳисобга олувчи счётлар (5900) гуруҳида 5911 "Кўриб чиқилмаган ва тасдиқланмаган тозалаш далолатномалари бўйича дон ва дон маҳсулотларининг камомадлари" счёти;

к) мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар (6000) гуруҳида 6011 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - тизим ичида", 6012 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - тизимдан ташқарида", 6013 "Фактураланмаган мол етказиб беришлар бўйича қарздорлик" счётлари;

л) суғурта ва мақсадли давлат жамғармаларига тўловлар бўйича қарзни ҳисобга олувчи счётлар (6500) гуруҳида 6591 "Нархлардаги ижобий фарқ бўйича бюджетдан ташқари счётга мақсадли маблағларни ўтказиш бўйича қарздорлик", 6592 "Доннинг нархи ошиши фарқи бўйича бюджетдан ташқари счётга мақсадли маблағларни ўтказиш бўйича қарздорлик" счётлари;

м) мақсадли тушумларни ҳисобга олувчи счётлар (8800) гуруҳида 8891 "Давлат захирасидаги донни мақсадли молиялаштириш" счёти очилади.

13. Дон қабул қилиш корхоналарида товарларни (дон ва дон маҳсулотларини) қабул қилиш, сақлаш ва сотиш бўйича операциялар мазкур Йўриқномада белгиланган тартибга мувофиқ олиб борилади. Дон қабул қилиш корхоналари дон сотиб олиш жараёнида воситачи бўғин бўлганлиги ва келгусида донни қайта ишламасдан сотиш фаолиятини амалга оширганликлари сабабли, донни ҳисобга олиш (улгуржи-сотиш) нархлари бўйича ҳисобга олиш учун 2911 "Дон" счёти ишлатилади. Дон ва дон маҳсулотларини қабул қилиш, сақлаш, ҳаракати ва сотиш бўйича бошқа операцияларни акс эттириш қонунчилик ҳужжатларига ва ушбу Йўриқномага асосан амалга оширилади.

§-2. Дон ва дон маҳсулотларини

миқдор-сифат жиҳатидан ҳисобга олиш

14. Дон ҳисоби унинг миқдори, сифати, сақланиши, самарали фойдаланилиши устидан назорат ўрнатиш, дон ва уни қайта ишлаш маҳсулотлари учун ўзаро ҳисоб-китоблар тўғрилигини тасдиқлаш мақсадида олиб борилади.

15. Миқдор-сифат ҳисобининг юритилиши барча дон маҳсулотлари корхоналари учун мажбурий талаб ҳисобланади.

16. Миқдор-сифат ҳисобини юритишнинг умумий қоидалари қуйидагича:

дон ва уни қайта ишлаш маҳсулотлари билан операциялар ҳисоб ҳужжатларини тасдиқланган соҳавий шакллари бўйича уларни тўлдириш қоидаларига мувофиқ расмийлаштирилади;

миқдор ҳисоби физик оғирлигида килограммларда олиб борилади;

дастлабки ҳисоб ҳужжатлари операция содир қилинган кунда ёки бевосита у ўтказилганидан кейин тузилади;

ҳисоб ҳужжатлари матнида ва маълумотларида ўчириб ёзишлар ва олдиндан келишилмаган тўғрилашлар қилишга йўл қўйилмайди;

миқдор-сифат ҳисобининг маълумотлари дон ва уни қайта ишлаш маҳсулотлари сақланадиган жойлар тозаланаётганида ахборотнинг тўғри эканлигини тасдиқлаш, шунингдек уларнинг оғирлиги сифат кўрсаткичларининг яхшилангани (ёмонлашгани)га қараб ўзгаришини аниқлаш асоси ҳисобланади, бунда улар махсус формулалар ва қатъий равишда тасдиқланган нормаларга мувофиқ ҳисоблаб чиқилади;

донни ун ва ёрма қилиб қайта ишлашда тайёр маҳсулот чиқиши ҳисоб-китобини аниқлаш мажбурий ҳисобланади.

§-3. Дон ва дон маҳсулотларини баҳолаш ва дон

маҳсулотлари корхоналарида унинг хусусиятлари

17. Дон маҳсулотлари корхоналарида дон ва дон маҳсулотларининг баланс қиймати молиявий ҳисоботларда уларнинг таннархи бўйича акс эттирилади. Дон ва дон маҳсулотларининг таннархини бухгалтерия ҳисоботида тан олиш, баҳолаш ва акс эттириш Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 5 февралдаги 54-сон қарори билан тасдиқланган (Ўзбекистон Республикаси ҚТ, 1999 йил, 2-сон, 9-модда) "Маҳсулот (ишлар, хизматлар)ни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатларининг таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тўғрисида"ги низомга, шунингдек 4-сонли БҲМСга мувофиқ амалга оширилади.

18. Дон таннархининг бухгалтерия ҳисоби харид нархи бўйича сотиб олиш қийматида ва улгуржи-сотиш нархларигача бўлган уни сотиб олиш билан боғлиқ барча харажатлар ҳисобга олинган ҳолда алоҳида счётларда акс эттирилиши йўли билан амалга оширилади.

19. Дон ва дон маҳсулотлари қолдиқлари ва ҳаракати, шунингдек моддий жавобгар шахсларнинг фаолияти устидан етарли назорат ўрнатиш мақсадида корхоналар уларни бухгалтерия ҳисобининг синтетик ва аналитик счётларда улгуржи-сотиш нархлари бўйича ҳисобга олинади.

20. Донни сақлаш, қуритиш, тозалаш, ташиш ва қайта ишлаш жараёнида унинг сифат кўрсаткичлари ўзгариши натижасида доннинг оғирлиги камайиши (ошиши) доннинг физик оғирлигини камайиши (ошиши)га олиб келади. Ўзгариш миқдори асосан инвентаризация ва омборхоналар, ишлаб чиқариш цехлари (участкалари) ҳамда бошқа сақлаш жойларини тозалаш вақтида аниқланади. Донни қайта ишлаш корхоналарида ишлаб чиқарилаётган маҳсулотни ишлаб чиқариш харажатларини, шунингдек донни қабул қилиш, ишлов бериш, тозалаш, сақлаш ва сотиш бўйича харажатларни бир хилда шакллантириш мақсадида дон маҳсулотлари корхоналарида қонунчилик ҳужжатларида белгиланган тартибда донни сақлаш, қуритиш, тозалаш, ташиш ва қайта ишлаш жараёнида юзага келадиган камайишлар ва йўқотишларни қоплаш захираси (кейинги ўринларда - молиявий захира) ташкил этилади.

21. Молиявий захирани ташкил қилиш қишлоқ хўжалик ишлаб чиқарувчилари билан ҳисоб-китоб қилинаётганида сотиб олиш нархларига пул чегирмалари (устамалар), шунингдек корхона томонидан донни физик оғирлиги бўйича қабул қилишда улгуржи-сотиш нархларига пул кўринишда ҳисобланадиган натура ҳолидаги чегирмалар (устамалар) қўллаш йўли билан амалга оширилади.

Бунда корхонага олиб келинган доннинг физик оғирлигига барча сифат кўрсаткичларини базис нормаларидан фарқи бўйича биргаликда ҳисобланган натура ҳолидаги устамалар, шунингдек дон нархига пул устамалари суммалари молиявий захира миқдорини камайтиради.

22. Молиявий захирани шакллантирилиши ва фойдаланилиши билан боғлиқ операцияларни бухгалтерия ҳисоботида акс эттириш учун алоҳида 1710 "Донни сақлаш, қуритиш, тозалаш, ташиш ва қайта ишлаш жараёнида юзага келган камайиш ва йўқотишларни қоплаш учун молиявий захира" баланс счёти очилади. Ушбу счёт дон ва дон маҳсулотларини ҳисобга олиш (1000, 2900) счётларига қарши контрактив счёт ҳисобланади ва молиявий ҳисоботда (бухгалтерия балансида) дон ва дон маҳсулотларининг қиймати ҳисобга олинадиган счётлардаги баланс қийматини корректировка қилиш учун хизмат қилади. Мазкур счётнинг дебет қолдиғи суммасига дон ва дон маҳсулотларининг баланс қиймати кўпаяди, кредит қолдиғи суммасига эса камаяди.

23. Давлат эҳтиёжлари учун дон сотиб олинганида сотиб олиш (прейскурант ёки шартномавий) нархлари ва улгуржи-сотиш нархлари ўртасида ижобий ёки салбий фарқлар юзага келиши мумкин. Қонунчилик ҳужжатларида белгиланган тартибда дон, донни қайта ишлашдан олинган қўшимча маҳсулотлар ва биринчи ишлов беришдан олинган чиқитларга улгуржи-сотиш нархларини кўриб чиқишда дон нархига нисбатан фарқ (ижобий ёки салбий) келиб чиқиши мумкин, чунки "Ўздонмаҳсулот" акциядорлик компанияси (кейинги ўринларда - "Ўздонмаҳсулот" АК) таркибига кирувчи барча корхоналарда уларнинг амалда қолган қолдиқларини қайта баҳолаш амалга оширилади.

24. Ҳисобга олинган оғирлиги бўйича харид қилиш тариқасида дон кирим қилинганида нархлардаги фарқлар (ижобий ёки салбий) бухгалтерия ҳисоботида алоҳида 1810 "Доннинг республика ичидаги улгуржи-сотиш ва харид нархлари ўртасидаги ижобий (салбий) фарқлар" баланс счётида акс эттирилади. Шунга ўхшаш тарзда дон, қўшимча маҳсулотлар ва дастлабки ишлов беришдан олинган чиқитларнинг оширилган (камайтирилган) нарх суммалари улар қайта баҳоланганида бухгалтерия ҳисоботида алоҳида 1820 "Республика ичида улгуржи-сотиш нархларининг ўзгариши муносабати билан дон нархини ошириш (камайтириш)" баланс счётида акс эттирилади.

25. Ушбу счёт дон ва дон маҳсулотларини ҳисобга олиш (1000, 2900) счётларига қарши контрактив счёт ҳисобланади ва молиявий ҳисоботда (бухгалтерия балансида) дон ва дон маҳсулотларининг қиймати ҳисобга олинадиган счётлардаги баланс қийматини корректировка қилиш учун хизмат қилади. Мазкур счётнинг дебет қолдиғи суммасига дон ва дон маҳсулотларининг баланс қиймати кўпаяди, кредит қолдиғи суммасига эса камаяди.

26. Дон сотиб олиш бўйича транспорт-тайёрлов харажатлари 4-сонли БҲМСнинг 15 банди б) кичик бандида назарда тутилган тартибга мувофиқ материалларни тайёрлаш ва харид қилишни ҳисобга олувчи (1500) алоҳида синтетик счётга тегишли бўлади. Материалларни тайёрлаш ва харид қилишни ҳисобга олувчи (1500) счётини тегишли харажатлар элементлари бўйича донга алоҳида ва бошқа ишлаб чиқариш захираларига алоҳида юритиш тавсия этилади.

27. Мазкур корхонага тегишли бўлмаган, бироқ унинг фойдаланишида ёки тасарруфида бўлган (масалан, сақлаш учун жавобгарликни олган, улуш қўшиш асосида қайта ишлашга олган ва ҳ. к.) дон ва дон маҳсулотлари шартномада кўзда тутилган нархда ёки уларнинг эгалари билан келишилган нархда балансдан ташқари счётларда ҳисобга олинади.

28. Дон қолдиқлари ва жўнатилган (шу жумладан, ишлаб чиқаришга йўналтирилган) дон захиралари қийматини аниқлаш 4-сонли БҲМСда назарда тутилган тартибга мувофиқ ўртача қийматда (AVECO) амалга оширилади.

29. Мулк эгалиги ҳуқуқида корхонага тегишли бўлган, бироқ йўлда келаётган ёхуд харидорга гаровга берилган дон ва дон маҳсулотлари, бухгалтерия ҳисобига келгусида таннархини аниқлаштириш билан шартномада кўзда тутилган нархда қабул қилинади.

II. ДОН МАҲСУЛОТЛАРИ КОРХОНАЛАРИДА

ДОН ВА УНИ ҚАЙТА ИШЛАШ МАҲСУЛОТЛАРИНИ

ҲИСОБГА ОЛИШ ХУСУСИЯТЛАРИ

§-4. Донни кирим қилишни ҳисобга олиш тартиби

30. Донни қайта ишлаш корхоналари томонидан бошоқли экинлар (буғдой, жавдар, сули, шоли, арпа) донини сотиб олиш қишлоқ хўжалик ишлаб чиқарувчиларидан, контрактация шартномаларига мувофиқ, дон қабул қилиш ва бошқа корхоналардан, шунингдек импорт тартибида келиб тушган ҳолатда етказиб бериш тўғрисидаги (олди-сотди) шартномалари (контрактлар)га мувофиқ амалга оширилади. Бунда сотиб олинадиган бошоқли экинларнинг донига, шу жумладан, марказлаштирилган ҳолда декларация қилинувчи харид қилиш (прейскурант ва шартномавий) нархларини белгилаш кўрсатиб ўтилган шартномавий-ҳуқуқий база тўғрисидаги қонунчилик ҳужжатларига мувофиқ тузиладиган контрактация шартномаларида, етказиб бериш (олди-сотди) шартномалари (контрактлар)да назарда тутилади. Шартномаларда, шунингдек дон етказиб бериш шартлари - сифати, етказиб бериш усули, ҳисоб-китоблар тартиби ва муддатлари кўзда тутилади.

31. Қишлоқ хўжалик ишлаб чиқарувчиларидан сотиб олиш тартибида келиб тушган дон донни қайта ишлаш корхоналари бухгалтерия ҳисобида қуйидаги тартибда акс эттирилади:

а) қишлоқ хўжалик ишлаб чиқарувчиларидан сотиб олиш тартибида келиб тушган доннинг ҳисобга олинган оғирлиги бўйича аниқланадиган қийматига:

дебет 1010 "Хом ашё ва материаллар" счёти;

кредит 6012 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - тизимдан ташқари" счёти;

б) дон маҳсулотлари корхонасига келтирилган доннинг намлиги ва ифлослиги аралашмаси сифат кўрсаткичлари базис нормаларидан фарқ қилганда биргаликда ҳисоблаб чиқиладиган, доннинг физик оғирлигига натура ҳолда устамалар (чегирмалар) суммасига:

натура ҳолда устамалар суммасига:

дебет 1710 "Донни сақлаш, қуритиш, тозалаш, қайта жойлаштириш ва қайта ишлаш жараёнида юзага келган камайиш ва йўқотишларни қоплаш учун молиявий захира" счёти;

кредит 1010 "Хом ашё ва материаллар" счёти;

натура ҳолда чегирмалар суммасига:

дебет 1010 "Хом ашё ва материаллар" счёти;

кредит 1710 "Донни сақлаш, қуритиш, тозалаш, қайта жойлаштириш ва қайта ишлаш жараёнида юзага келган камайиш ва йўқотишларни қоплаш учун молиявий захира" счёти;

в) бошқа сифат белгилари (кўрсаткичлари) бўйича базис нормаларидан фарқлар бўлганида (намлик ва ифлослик аралашмасидан ташқари) ҳисоблаб чиқиладиган нархга (нархдан) пул устамаси (чегирмаси) суммасига:

пул устамаси суммасига:

дебет 1710 "Донни сақлаш, қуритиш, тозалаш, қайта жойлаштириш ва қайта ишлаш жараёнида юзага келган камайиш ва йўқотишларни қоплаш учун молиявий захира" счёти;

кредит 6012 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - тизимдан ташқари" счёти;

пул чегирмаси суммасига:

дебет 6012 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - тизимдан ташқари" счёти;

кредит 1710 "Донни сақлаш, қуритиш, тозалаш, қайта жойлаштириш ва қайта ишлаш жараёнида юзага келган камайиш ва йўқотишларни қоплаш учун молиявий захира" счёти;

г) донни тайёрлаш ва келтириш бўйича донни жорий сақлаш ёки фойдаланиш жойигача транспорт-тайёрлов харажатлари суммасига:

дебет 1511 "Донни сотиб олиш билан боғлиқ харажатлар" счёти;

кредит 6010 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар", материалларни ҳисобга олувчи (1000), меҳнат ҳақи бўйича ходим билан ҳисоблашишларни ҳисобга олувчи (6700), суғурта ва мақсадли давлат жамғармаларига тўловлар бўйича қарзни ҳисобга олувчи (6500) ва бошқа тегишли счётлари;

д) қўшилган қиймат солиғи (кейинги ўринларда - ҚҚС) тўловчилари бўлган корхоналар учун ҳисобга ўтказиладиган ҚҚС суммасига (шу жумладан, кўрсатилган транспорт ва бошқа хизматлар бўйича):

дебет 4410 "Бюджетга солиқлар ва йиғимлар бўйича бўнак тўловлари (турлари бўйича)" счёти;

кредит 6012 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - тизимдан ташқарида" счёти;

е) ҚҚС тўловчилари бўлмаган корхоналар учун донни сотиб олиш қийматига киритиладиган ҚҚС суммасига (шу жумладан, кўрсатилган транспорт ва бошқа хизматлар бўйича):

дебет 1511 "Дон сотиб олиш билан боғлиқ харажатлар" счёти;

кредит 6012 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - тизимдан ташқари" счёти;

ж) донни норматив кўрсаткичларга қадар қуритиш ва тозалаш бўйича қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчиларига қонунчилик ҳужжатларида белгиланган тартибда хизматлар кўрсатишдан олинадиган суммага:

дебет 4010 "Харидорлар ва буюртмачилардан олинадиган счётлар" счёти;

кредит 9030 "Ишлар бажариш ва хизматлар кўрсатишдан даромадлар" счёти;

з) қуритиш ва тозалаш бўйича хизматлар кўрсатганлик учун ҳисоблаб чиқиладиган ҚҚС суммасига:

дебет 4010 "Харидорлар ва буюртмачилардан олинадиган счётлар" счёти;

кредит 6410 "Бюджетга тўловлар бўйича қарз (турлари бўйича)" счёти;

и) давлат эҳтиёжлари учун сотиб олинган доннинг улгуржи-сотиш ва сотиб олиш (прейскурант ёки шартномавий) нархлари ўртасидаги ижобий фарқ бўйича:

дебет 1010 "Хом ашё ва материаллар" счёти;

кредит 1810 "Доннинг республика ичидаги улгуржи-сотиш ва сотиб олиш нархлари ўртасидаги ижобий (салбий) фарқлар" счёти;

к) давлат эҳтиёжлари учун сотиб олинган доннинг улгуржи-сотиш ва сотиб олиш (прейскурант ёки шартномавий) нархлари ўртасидаги салбий фарқ бўйича:

дебет 1810 "Доннинг республика ичидаги улгуржи-сотиш ва сотиб олиш нархлари ўртасидаги ижобий (салбий) фарқлар" счёти;

кредит 1010 "Хом ашё ва материаллар" счёти.

32. Донни қайта ишлаш корхоналари донни ички тизимда қайта жойлаштириш тартибида "Ўздонмаҳсулот" АК дон қабул қилиш корхоналаридан, шунингдек "Ўздонмаҳсулот" АК таркибига кирмайдиган бошқа корхоналардан сотиб олишлари мумкин.

33. Бухгалтерия ҳисоботида ички тизимда қайта жойлаштириш тартибида донни кирим қилиниши қуйидаги тартибда акс эттирилади:

а) ички тизим қайта жойлаштириш тартибида сотиб олинган донни амалдаги оғирлиги бўйича аниқланадиган қийматига:

дебет 1010 "Хом ашё ва материаллар" счёти;

кредит 6011 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - тизим ичида" счёти;

б) агарда ички тизимда қайта жойлаштириш тартибида дон етказиб бериш (олди-сотди) шартномалари шартларига мувофиқ етказиб берувчи томонидан сифат кўрсаткичлари фарқлари бўйича (намлик ва ифлослик аралашмаси) пул кўринишида ҳисобланадиган чегирмалар ёки устамалар берилиши (тақдим этилиши) назарда тутилган бўлса, улар бухгалтерия ҳисобида қуйидаги тартибда акс эттирилади:

тақдим этилган устамалар суммасига:

дебет 1710 "Донни сақлаш, қуритиш, тозалаш, қайта жойлаштириш ва қайта ишлаш жараёнида юзага келган камайиш ва йўқотишларни қоплаш учун молиявий захира" счёти;

кредит 6011 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - ички тизимда" счёти;

берилган чегирмалар суммасига:

дебет 6011 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - ички тизимда" счёти;

кредит 1710 "Донни сақлаш, қуритиш, тозалаш, қайта жойлаштириш ва қайта ишлаш жараёнида юзага келган камайиш ва йўқотишларни қоплаш учун молиявий захира" счёти;

в) донни тайёрлаш ва келтириш бўйича донни жорий сақлаш ёки фойдаланиш жойигача транспорт-тайёрлов харажатлари суммасига:

дебет 1511 "Донни сотиб олиш билан боғлиқ харажатлар" счёти;

кредит 6010 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар", материалларни ҳисобга олувчи (1000), меҳнат ҳақи бўйича ходим билан ҳисоблашишларни ҳисобга олувчи (6700), суғурта ва мақсадли давлат жамғармаларига тўловлар бўйича қарзни ҳисобга олувчи (6500) ва бошқа тегишли счётлари;

г) ҚҚС тўловчилари бўлган корхоналар учун ҳисобга ўтказиладиган ҚҚС суммасига (шу жумладан, кўрсатилган транспорт ва бошқа хизматлар бўйича):

дебет 4410 "Бюджетга солиқлар ва йиғимлар бўйича бўнак тўловлари (турлари бўйича)" счёти;

кредит 6011 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - тизим ичида", 6012 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - тизимдан ташқарида" счётлари;

д) ҚҚС тўловчилари бўлмаган корхоналар учун донни сотиб олиш қийматига киритиладиган ҚҚС суммасига (шу жумладан, кўрсатилган транспорт ва бошқа хизматлар бўйича):

дебет 1511 "Дон сотиб олиш билан боғлиқ харажатлар" счёти;

кредит 6011 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - тизим ичида", 6012 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - тизимдан ташқарида" счётлари.

34. Агарда донни етказиб бериш (олди-сотди) шартномалари шартларига мувофиқ харидор томонидан етказиб берувчига донни сотиб олиш билан боғлиқ харажатларни қоплаши назарда тутилган ва сотиб олинаётган доннинг таннархига киритиладиган бўлса, айнан:

а) донни тайёрлаш ва етказиб бериш бўйича транспорт-тайёрлов харажатлари;

б) кредитдан (қарздан) фойдаланганлик учун фоизлар кўринишидаги харажатлар;

в) донни сотиб олиш билан боғлиқ бошқа харажатлар;

г) донни сотиб олиш жараёнидаги операцион харажатлари қопланадиган дон маҳсулотлари корхоналарининг тайёрлов-таъминот устама нархлари;

кўрсатиб ўтилган харажатлар бухгалтерия ҳисобида қуйидагича акс эттирилади:

дебет 1511 "Донни сотиб олиш билан боғлиқ харажатлар" счёти;

кредит 6011 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - тизим ичида", 6012 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - тизимдан ташқарида" счётлари.

35. Агар донни тизим ичида қайта жойлаштириш бўйича етказиб бериш (олди-сотди) шартномалари шартларига мувофиқ етказиб берувчи томонидан харидорга тозалаш ва қуритиш бўйича кўрсатилган хизмат харажатларини қоплаш учун пул устамалари (чегирмалари) берилиши назарда тутилган бўлса, улар бухгалтерия ҳисобида қуйидагича акс эттирилади:

дебет 6011 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - тизим ичида" счёти;

кредит 9030 "Ишлар бажариш ва хизматлар кўрсатишдан даромадлар" счёти.

36. Бухгалтерия ҳисобида импорт қилинган дон ва дон маҳсулотларини сотиб олиш қийматини шакллантириш ва акс эттириш "Чет эл валютасидаги операцияларнинг бухгалтерия ҳисоби, статистика ва бошқа ҳисоботларда акс эттириш тартиби тўғрисида"ги низомга мувофиқ (2004 йил 17 сентябрь, рўйхат рақами 1411 - Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2004 йил, 37-сон, 419-модда) амалга оширилади.

37. Корхона томонидан кузатув ҳужжатлари олинган (ҳисоб-фактура, товар-транспорт ёки темир йўл юк хатлари ва ҳ. к.), мулк ҳуқуқи асосида корхонага тегишли бўлган, бироқ йўлда келаётган дон, дон маҳсулотлари ва идишлар йўлда келаётган товарлар сифатида саналади ва кейинчалик юк етиб келганида корректировка ёзуви киритиладиган ҳолатда 1011 "Йўлдаги хом ашё ва материаллар" счётида ҳисобга олинади. Кузатув ҳужжатлари бўлмасдан етиб келган дон, дон маҳсулотлари ва идишлар фактураланмаган етказиб беришлар каби ҳисобга олинади.

38. Дон кузатув ҳужжатларисиз келиб тушганида қуйидаги маълумотларга (мавжуд бўлганида) эга далолатнома тузилиши мумкин: етказиб берувчининг (топширувчининг) номи, автомобиль (вагон ва/ёки транспортнинг бошқа тури) рақами ва унинг эгасининг номи, дон экинларининг номи, етказиб бериш масофаси, йўл варақаси бўйича юк оғирлиги (темир йўл юк хати) ва топшириш тури. Бухгалтерия ҳисобида донни фактураланмаган етказиб беришлар ушбу параграфда назарда тутилган тартибда лозим тарзда расмийлаштирилган қабул қилиш далолатномалари асосида алоҳида аналитик счётда (6013) "Фактураланмаган мол етказиб беришлар бўйича қарздорлик" счёти билан корреспонденцияланган ҳолда (1010) "Хом ашё ва материаллар" донни ҳисобга олиш счётида акс эттирилади. Кузатув ҳужжатлари олинган заҳоти ушбу счётлар бўйича бухгалтерия ёзувлари тўғриланади.

39. Натура ҳолида ва пул чегирмалари (устамалари)ни ҳисоблаб чиқариш, етказиб берувчилар билан ҳисоб-китоблар, нархлардаги фарқни аниқлаш, қуритиш ва тозалаш учун тўловлар миқдор ва юқорида кўрсатилган операцияларни акс эттириш бўйича намунавий бухгалтерлик ёзувлари, шунингдек донни қайта ишловчи ва дон қабул қилиш корхоналари бўйича сотиб олинадиган доннинг таннархини шакллантириш бўйича мисоллар мазкур Йўриқноманинг 1 ва 2-иловаларида берилади.

§-5. Дон ва дон маҳсулотлари келиб тушганида

камомад ва ортиқчаликларни бухгалтерия ҳисоби

40. Кирим қилишда дон ва дон маҳсулотларидаги камомад ва ортиқчаликларни ҳисобга олиш учун асос сифатида камомад ва ортиқчаликлар фактларини тасдиқловчи тижорат ҳужжатлари ва бошқа ҳужжатлар ҳисобланади.

41. Ташиш давомида қабул қилувчилар томонидан аниқланган дон ва уни қайта ишлаш маҳсулотларидаги камомад ва ортиқчаликларни аналитик ҳисоби тегишли дастлабки ҳисобга олиш ҳужжатлари асосида мазкур Йўриқноманинг 3-иловасига мувофиқ донни қайта ишлаш корхоналари бўйича "Дон, дон маҳсулотлари ва идишлар кирим қилинишини ҳисобга олиш журналини юритиш бўйича тавсиялар"га мувофиқ амалга оширилади. "Дон маҳсулотлари ва идишлар кирим қилинишини ҳисобга олиш журнали"даги ёзувлар етказиб берувчиларнинг кузатув ҳужжатлари (ҳисоб-фактура, товар-транспорт ёки темир йўл юк хатлари ва ҳ. к.) келиб тушиши ва омборхона ҳисоботларида 10-устун "шу жумладан, ортиқчаликлар", 13-устун "шу жумладан, ташув мобайнида табиий йўқотишлар нормаси доирасидаги камомад" ва 14-устун "табиий йўқотишлар нормасидан юқори камомад"ларда акс эттирилган ҳолда етиб келган юкдаги камомад ва ортиқчаликлар ҳисобга олинган ҳолда олиб борилади.

42. Бухгалтерия ҳисобида етиб келган дон ва дон маҳсулотларидаги камомад ва ортиқчаликларни акс эттириш қуйидагича амалга оширилади:

а) камомадни тасдиқловчи ҳужжатлар асосида етиб келган дон ва дон маҳсулотларидаги камомад қийматига (шу жумладан ҚҚС суммаси):

дебет 4860 "Даъволар бўйича олинадиган счётлар" счёти;

кредит 6010 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар" счёти;

б) ташув мобайнида табиий камайишлар нормаси доирасидаги ва ундан ошиқча дон ва дон маҳсулотлари камомади суммасига:

дебет 6010 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар" счёти;

кредит 4860 "Даъволар бўйича олинадиган счётлар" счёти;

дебет 1511 "Донни сотиб олиш билан боғлиқ харажатлар" счёти;

кредит 4860 "Даъволар бўйича олинадиган счётлар" счёти;

табиий камайишлар нормалари амалда камомад аниқланган ҳолларда қўлланилиши мумкин. Бунда ташув мобайнида қийматликларнинг белгиланган нормалар доирасида камайиши қийматликлар қайта навларга ажратилганидан кейинги ортиқчаликлар билан биргаликда ҳисобга олинганидан кейин аниқланади. Бундай ҳолда белгиланган тартибда ўтказилган қайта навларга ажратиш ҳисобга олинганидан кейин ҳам камомад мавжуд бўлса, у ҳолда табиий камайишлар нормалари фақатгина камомад аниқланган қимматликларга нисбатан қўлланилиши лозим;

в) дон ва дон маҳсулотлари камомадида корхона ходимини (моддий жавобгар шахс ёки бошқа ходимни) айбдор деб тан олинганида, шунингдек камомадда айбдор бўлган аниқ шахслар аниқланмаган ёки моддий жавобгар шахслардан ундириб олиш имконияти мавжуд бўлмаса, дон ва дон маҳсулотларидаги камомад қонунчилик ҳужжатларида белгиланган тартибда бухгалтерия ҳисобида акс эттирилади.

43. Дон ва дон маҳсулотлари келиб тушганида аниқланган ортиқчаликлар лозим тарзда расмийлаштирилган тижорат ҳужжатлари асосида юк қабул қилувчи томонидан кирим қилинади ва кейинчалик ортиқчалик юзага келишининг сабаблари аниқланиб, сотиб олиш нархи (етказиб бериш қиймати) бўйича баҳоланади ва бухгалтерия ҳисобида қуйидагича акс эттирилади:

дебет (1000, 2900) дон ва дон маҳсулотларини ҳисобга олиш счётлари;

кредит 6010 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар" счёти.

44. Камомад ва/ёки ортиқчалик бўйича тижорат ҳужжатлари асосида, етказиб берувчи томонидан, олинадиган счётлар (4000), асосий (операцион) фаолиятнинг даромадларини ҳисобга олувчи счётлар (9000), сотилган маҳсулот (товар, иш, хизмат)ларнинг таннархини ҳисобга олувчи счётлар (9100), материалларни, тайёр маҳсулотларни ва товарларни ҳисобга олувчи счётлар (1000, 2800, 2900), материаллар тайёрлаш ва харид қилишни ҳисобга олувчи счётлар (1500) корректировка қилинади, шунингдек етказиб берувчи томонидан дон ва дон маҳсулотларининг ортиқчалиги бўйича дастлабки ҳисоб ҳужжатлари (ҳисоб-фактуралар) ҚҚСни ҳисоблаб чиқариш учун расмийлаштирилади. Ушбу дастлабки ҳисоб ҳужжатлари (ҳисоб-фактуралар) асосида харидор томонидан солиқ қонунчилик ҳужжатларига мувофиқ дон ва дон маҳсулотлари ортиқчалиги бўйича ҚҚС суммаси ҳисоблаб чиқилади.

§-6. Дон ва дон маҳсулотлари сақланаётганида

камомад ва ортиқчаликларни бухгалтерия ҳисоби

45. Инвентаризация вақтида аниқланган дон ва дон маҳсулотларининг камомади ва ортиқчалигини бухгалтерия ҳисобида акс эттириш ва солиққа тортиш "Инвентаризация жараёнида аниқланган мол-мулк камомади ва ортиқчасининг бухгалтерия ҳисоби ва солиққа тортиш тартиби тўғрисида"ги низомга (2004 йил 6 апрель, рўйхат рақами 1334 - Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2004 йил, 14-сон, 173-модда) мувофиқ амалга оширилади.

46. Омборхоналар, элеваторлар ва бошқа сақлаш жойларини тозалаш далолатномалари тасдиқлангунга қадар дон ва дон маҳсулотларининг камомади қиймати 5911 "Кўриб чиқилмаган ва тасдиқланмаган тозалаш далолатномалари бўйича дон ва дон маҳсулотларининг камомадлари" счётида ҳисобга олинади.

47. Дон партияси тугаши билан омборхоналар, элеваторлар ва бошқа сақлаш жойларини инвентаризация қилиш, тозалаш вақтида аниқланган ва белгиланган шаклдаги тозалаш далолатномалари билан расмийлаштирилган дон ва дон маҳсулотларининг камомади бухгалтерия ҳисобида қуйидагича акс эттирилади:

а) камомад тозалаш далолатномалари билан тасдиқлангунга қадар дон ва дон маҳсулотларини ҳисобга олиш счётлари (1000, 2900)да ҳисобга олинган дон ва дон маҳсулотларининг камомадини ҳисобга олиш қийматига (улгуржи-сотиш нархи бўйича):

дебет 5911 "Кўриб чиқилмаган ва тасдиқланмаган тозалаш далолатномалари бўйича дон ва дон маҳсулотларининг камомадлари" счёти;

кредит 1010 "Хом ашё ва материаллар" счёти;

б) доннинг таннархига киритиладиган, етишмайдиган дон ва дон маҳсулотларига тегишли бўлган ва 1511 "Донни сотиб олиш билан боғлиқ харажатлар" счётида ҳисобга олинадиган транспорт-тайёрлов ва бошқа харажатлар суммасига:

дебет 5911 "Кўриб чиқилмаган ва тасдиқланмаган тозалаш далолатномалари бўйича дон ва дон маҳсулотларининг камомадлари" счёти;

кредит 1511 "Донни сотиб олиш билан боғлиқ харажатлар" счёти;

в) омборхоналар, элеваторлар ва бошқа сақлаш жойларини тозалаш далолатномалари тасдиқланганидан, шунингдек инвентаризация натижалари бўйича қарорлар қабул қилинганидан кейин 5910 "Камомадлар ва қийматликларнинг бузилишидан йўқотишлар" счётида ҳисобга олинадиган дон ва дон маҳсулотларининг камомади қуйидаги тарзда ҳисобдан чиқарилади:

дон ва дон маҳсулотларининг камомадини ҳисобга олиш қийматига:

дебет 5910 "Камомадлар ва қийматликларнинг бузилишидан йўқотишлар" счёти;

кредит 5911 "Кўриб чиқилмаган ва тасдиқланмаган тозалаш далолатномалари бўйича дон ва дон маҳсулотларининг камомадлари" счёти;

сақлаш вақтида табиий йўқотишлар нормаси доирасидаги қиймати суммасига:

дебет 2000 "Асосий ишлаб чиқаришни ҳисобга олувчи счётлар, 9410 "Сотиш харажатлари" счёти;

кредит 5910 "Камомадлар ва қийматликларнинг бузилишидан йўқотишлар" счёти;

намлик ва ифлослик аралашмаси сифатини яхшилаш ҳисобига ҳосил бўладиган камомад суммасига:

дебет 1710 "Донни сақлаш, қуритиш, тозалаш, қайта жойлаштириш ва қайта ишлаш жараёнида юзага келган камайиш ва йўқотишларни қоплаш учун молиявий захира" счёти;

кредит 5910 "Камомадлар ва қийматликларнинг бузилишидан йўқотишлар" счёти;

48. Сақлаш вақтида табиий йўқотишлар нормаси доирасидан, шунингдек намлик ва ифлослик аралашмаси сифатини яхшилаш ҳисобига ҳосил бўладиган камомад миқдоридан ошган камомад суммаси қонунчилик ҳужжатларида белгиланган тартибда ундириб олинади ва бухгалтерия ҳисоботида "Инвентаризация жараёнида аниқланган мол-мулк камомади ва ортиқчасининг бухгалтерия ҳисоби ва солиққа тортиш тартиби тўғрисида"ги низомга (2004 йил 6 апрель, рўйхат рақами 1334 - Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2004 йил, 14-сон, 173-модда) мувофиқ акс эттирилади.

49. Инвентаризация ва сақлаш жойларини вақти-вақти билан тозалаш вақтида аниқланган, ҳисобга олинмаган дон ва дон маҳсулотларининг ортиқчаси аниқланган (келгусида ортиқча келиб чиқиш сабаблари ва айбдор шахслар аниқланган ҳолда) вақтида (санада) амалда бўлган ҳисоб нархи бўйича баҳоланади ва бухгалтерия ҳисобида қуйидаги тарзда акс эттирилади:

дебет дон ва дон маҳсулотларини ҳисобга олиш (1000, 2900) счётлари;

кредит 9390 "Бошқа операцион даромадлар" счёти.

50. Инвентаризация вақтида аниқланган дон ва дон маҳсулотлари бўйича даромад суммаси умумий ўрнатилган тартибда солиққа тортилади.

51. Сақлаш вақтида "Дон ва дон маҳсулотларининг ортиқчаси" сатрига шунингдек дон, ун, ёрманинг йиғилган қолдиқлари ҳам киради. Йиғилган қолдиқлар корхона раҳбари, лаборатория мудири, бош бухгалтер ва омборхона мудири томонидан имзоланган далолатнома асосида сотиш имконияти мавжуд бўлган нархда кирим қилинади. Далолатномада йиғилган қолдиқ ҳосил бўлган ун, ёрма ва доннинг тури ва нави, уларнинг ҳосил бўлиш сабаблари, бунга айбдорлар кўрсатилади.

52. Қайта навлаш натижасида дон ва дон маҳсулотларининг ортиқчаси ва камомадининг ўзаро ҳисоб-китоби Ўзбекистон Республикаси бухгалтерия ҳисобининг миллий стандарти (19-сон БҲМС) "Инвентаризацияни ташкил этиш ва ўтказиш" (1999 йил 2 ноябрь, рўйхат рақами 833) билан тартибга солинади.

§-7. Донни унинг қайта ишлаш маҳсулотларига

айирбошлаш операцияларининг ҳисоби

53. Донни дон маҳсулотларига айирбошлаш қонунчилик ҳужжатларида белгиланган тартибда амалга оширилади. Айирбошлаш операциялари тегишли рухсатномалар бўлганда қонунчилик ҳужжатларида белгиланган тартибда, асосан келишаётган томонлар бир-бирларига қанақа моддий қимматликлар беришлари, миқдори ва қиймати акс эттирилган тегишли шартномалар билан расмийлаштирилади.

54. Дон маҳсулотлари корхоналарида доннинг уни қайта ишлаш маҳсулотларига айирбошланиши натижасида келиб тушиши мазкур Йўриқноманинг 55-бандида кўзда тутилган тартибда бухгалтерия ҳисобида акс эттирилади:

55. Донга айирбошлаш ҳисобига донни қайта ишлаш маҳсулотларини сотиш билан боғлиқ операцияларни бухгалтерия ҳисоботида акс эттириш қуйидаги тартибда амалга оширилади:

а) донни қайта ишлаш маҳсулотларини сотишдан тушган тушум суммасига (ҚҚСсиз):

дебет 4010 "Харидорлар ва буюртмачилардан олинадиган счётлар" счёти;

кредит 9010 "Тайёр маҳсулотларни сотишдан даромадлар" счёти;

б) сотилган маҳсулот бўйича ҳисоблаб чиқилган ҚҚС суммасига:

дебет 4010 "Харидорлар ва буюртмачилардан олинадиган счётлар" счёти;

кредит 6410 "Бюджетга тўловлар бўйича қарз (турлари бўйича)" счёти;

в) сотилган маҳсулот таннархига:

дебет 9110 "Сотилган тайёр маҳсулотларнинг таннархи" счёти;

кредит 2810 "Омбордаги тайёр маҳсулотлар" счёти;

г) айирбошлаш операцияси бўйича олинган дон ва сотилган (юклаб жўнатилган) маҳсулот бўйича қарздорликнинг ўзаро ҳисоби суммасига:

дебет 6010 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар" счёти;

кредит 4010 "Харидорлар ва буюртмачилардан олинадиган счётлар" счёти;

Донни дон маҳсулотларига айирбошлаш бўйича операцияларни амалга оширишда (қўшимча тўловсиз) олинган доннинг қиймати сотилган маҳсулотнинг қийматига тенг бўлиши лозим.

§-8. Кейинчалик сотиладиган дон маҳсулотларининг

келиб тушишини ҳисобга олиш

56. "Ўздонмаҳсулот" АК таркибига кирувчи дон маҳсулотлари корхоналари томонидан келгусида сотиш учун сотиб олинган дон маҳсулотлари товарларни ҳисобга олувчи счётларда (2900) (2913 "Ун", 2914 "Ёрма", 2915 "Омихта ем ва ем аралашмаси" ва ҳ.к.) ҳисобга олинади.

57. Дон маҳсулотларини келиб тушиши, сотилиши ва бошқача чиқимлари бўйича операцияларни бухгалтерия ҳисобида тан олиш, баҳолаш ва акс эттириш Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 5 февралдаги 54-сон қарори билан тасдиқланган "Маҳсулот (ишлар, хизматлар)ни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатларининг таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тўғрисида"ги низомга, (Ўзбекистон Республикаси ҚТ, 1999 й., 2-сон, 9-модда), 4-сонли БҲМС, шунингдек Ўзбекистон Республикаси бухгалтерия ҳисобининг миллий стандарти (21-сон БҲМС) "Хўжалик юритувчи субъектлар молиявий-хўжалик фаолиятининг бухгалтерия ҳисоби счётлари режаси ва уни қўллаш бўйича йўриқнома"га (2002 йил 23 октябрь, рўйхат рақами 1181 - Меъёрий ҳужжатлар ахборотномаси, 2002 йил, 20-сон) мувофиқ амалга оширилади.

58. Моддий жавобгар шахслар фаолияти юзасидан етарли даражада назорат ўрнатиш мақсадида, дон маҳсулотлари корхоналари, қайта сотиш учун сотиб олинган дон маҳсулотларини устама нархлар (чегирмалар)ни ҳисобга олган ҳолда сотиш нархида бухгалтерия ҳисобининг алоҳида счётларида ҳисобга олишлари мумкин.

Бухгалтерия ҳисобида сотиб олинган дон маҳсулотларининг келиб тушиши ва сотилиши бўйича ушбу тартиб қўлланилганида қуйидагича акс эттирилади:

а) ҚҚСсиз дон маҳсулотларини сотиб олиш қийматига:

дебет 2900 "Товарларни ҳисобга олувчи счётлар" счёти;

кредит 6010 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар" счёти;

б) дон маҳсулотларини сотиб олиш билан боғлиқ харажатлар суммасига, шу жумладан ҚҚС суммаси (агарда улар қопланмаса):

дебет 2900 "Товарларни ҳисобга олувчи счётлар" счёти;

кредит 6010 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар", материалларни ҳисобга олувчи (1000), меҳнат ҳақи бўйича ходим билан ҳисоблашишларни ҳисобга олувчи (6700), суғурта ва мақсадли давлат жамғармаларига тўловлар бўйича қарзни ҳисобга олувчи (6500) ва бошқа тегишли счётлари;

в) ҚҚС тўловчилари бўлган корхоналар (кўрсатилган транспорт ва бошқа хизматлар) учун ҳисобга олинадиган ҚҚС суммасига:

дебет 4410 "Бюджетга солиқлар ва йиғимлар бўйича бўнак тўловлари (турлари бўйича)" счёти;

кредит 6012 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - тизимдан ташқарида" счёти;

г) савдо (тайёрлов-таъминот) устамаси суммасига:

дебет 2900 "Товарларни ҳисобга олувчи счётлар" счёти;

кредит 2980 "Савдо устамаси" счёти;

д) дон маҳсулотларини сотиш қийматига:

дебет 4010 "Харидорлар ва буюртмачилардан олинадиган счётлар" счёти;

кредит 9020 "Товарларни сотишдан даромадлар" счёти;

е) сотилган савдо устамасининг суммасига:

дебет 2980 "Савдо устамаси" счёти;

кредит 9120 "Сотилган товарларнинг таннархи" счёти;

ж) сотилган товарларнинг сотиш қийматига:

дебет 9120 "Сотилган товарларнинг таннархи" счёти;

кредит 2900 "Товарларни ҳисобга олувчи счётлар" счёти;

59. Сотиб олинган дон маҳсулотларини ҳисобга олишнинг қўлланилган тартиби корхонанинг ҳисоб сиёсатида акс эттирилиши лозим.

60. Ушбу счётлар бўйича аналитик ҳисобга олиш ассортимент, турлар, навлар, шунингдек моддий жавобгар шахслар ва сақлаш жойлари кесимида ташкил этилиши лозим.

61. Кейинчалик сотиш учун (дон қабул қилиш фаолияти) дон ва дон маҳсулотларини ички тизим ичида келиб тушиши бўйича операцияларни намунавий бухгалтерия ёзувларига тегишли мисоллар мазкур Йўриқноманинг 5-иловасида (савдо устамаларини ҳисобга олиш счётини қўлламасдан) келтирилади.

§-9. Қайта ишлов бериш учун олинган хом ашё ва

материалларни қайта ишлаш ва сақлаш билан

боғлиқ операцияларнинг бухгалтерия ҳисоби

62. Қайта ишлов бериш учун олинган хом ашё ва материаллар деганда эгалари томонидан тўловларсиз бошқа корхоналарга қайта ишлаш (ишлов бериш) учун берилган хом ашё, материаллар, маҳсулот тушунилади. Агарда буюртмачининг мажбурияти тайёр маҳсулотнинг моддий асосини ташкил қилувчи материалнинг асосий қисмини етказиб бериш бўлса, хом ашёни қайта ишлаш шартномаси деб саналиши мумкин.

63. Қайта ишлов бериш учун олинган хом ашёни қайта ишлаш шартномасига мувофиқ бир тараф (пудратчи) бошқа тараф (буюртмачининг) топшириғи бўйича ишлаб чиқариладиган маҳсулотнинг моддий асосини ташкил этувчи улуш қўшиш асосидаги хом ашёни қайта ишлаш (улуш қўшиш асосидаги хом ашёдан маҳсулот ишлаб чиқариш) ишини бажариш ва унинг натижаларини буюртмачига топшириш мажбуриятини олади. Буюртмачи ўз навбатида ишнинг натижасини қабул қилиш ва унинг ҳақини тўлаш мажбуриятини олади. Қайта ишлов бериш учун олинган хом ашёни қайта ишлашда қисман қайта ишловчининг материаллари ҳам ишлатилиши мумкин.

64. Қайта ишлов бериш учун олинган хом ашёни қайта ишлаш шартномасида берилаётган доннинг миқдори, қиймати, сифати, сақлаш, қайта ишлаш ва тайёр маҳсулотни ҳамда донни қайта ишлашдаги бошқа маҳсулотларни қайтариш муддати, шунингдек қайта ишлаш бўйича хизматларга ҳақ тўлаш тартиби акс эттирилади. Хом ашёни қайта ишлаш шартномасининг асосий шартларини қуйидаги йўналишлар бўйича батафсил кўрсатиш мумкин:

ишлаб чиқариладиган маҳсулотнинг номлари ва техник тавсифлари, шу жумладан, маҳсулотни ишлаб чиқаришга хом ашёлар сарфи меъёрлари ва қўшимча (йўлдош) маҳсулотлар ва чиқитлар (яроқли ва яроқсиз) ҳосил бўлишининг нормалари:

битта буюртма бўйича ишлаб чиқариладиган маҳсулотнинг миқдори;

буюртмани бажариш муддати, хом ашё ва материалларни етказиб бериш жадвали;

тайёр маҳсулотни буюртмачига бериш тартиби (бевосита ишлаб чиқарилганидан кейин ёки маълум бир қисми (қисмлаб чиқариш) ва ҳ. к.);

ишлаб чиқаришнинг қайтариладиган (қайтарилмайдиган) қўшимча маҳсулотлари ва чиқитларидан фойдаланиш (йўқ қилиб ташлаш) тартиби. Қайтариладиган қўшимча маҳсулотлар ва чиқитлар буюртмачига берилиши ёхуд ҳақи ундириладиган асосда пудратчида қолиши мумкин;

бажарилган ишларга ҳақ тўлаш тартиби (ун тортиш ҳақи тўлови) ва ҳ. к.

65. Қайта ишлов бериш учун олинган маҳсулотни қайта ишлаш шартномасида ишлаб чиқариладиган маҳсулотнинг сифатини, тайёр маҳсулотнинг ва қайтариладиган қўшимча маҳсулотлар ва чиқитларнинг чиқиш нормаларини назорат қилиш имконини таъминловчи шартлар бўлиши мумкин.

66. Бухгалтерия ҳисобида қайта ишлов бериш учун олинган маҳсулотни қайта ишлов бериш бўйича операцияларни акс эттириш тартиби тарафлар томонидан улар тузаётган шартнома шартларига боғлиқ.

67. Қайта ишлаш учун олинган дон ва дон маҳсулотлари корхона - қайта ишловчи эгалигига ўтмайди, олинган доннинг қиймати 003 "Қайта ишловга қабул қилинган материаллар" ва 002 "Масъул сақлашга қабул қилинган товар-моддий қийматликлар" балансдан ташқари счётларида шартномада назарда тутилган нархда ҳисобга олинади. 003 "Қайта ишловга қабул қилинган материаллар" счёти бўйича аналитик ҳисоб буюртмачилар, хом ашё турлари, навлари ҳамда сақлаш ва фойдаланиш жойлари бўйича олиб борилади. 002 "Масъул сақлашга қабул қилинган товар-моддий қийматликлар" счёти бўйича аналитик ҳисоб корхона - эгалар, турлар, навлар ва сақлаш жойлари бўйича олиб борилади.

68. Донни сақлаш ва қайта ишлаш бўйича харажатларнинг ҳисоби, агарда ушбу хизмат тури асосий фаолият ҳисобланса, буюртмачи томонидан (2000) асосий ишлаб чиқаришни ҳисобга олувчи счётларда, агарда корхонанинг асосий фаолияти учун ушбу хизматлар ёрдамчи бўлса (2300) ёрдамчи ишлаб чиқаришни ҳисобга олувчи счётларда олиб борилади.

69. Қайта ишлов бериш учун олинган хом ашёни қайта ишлаш билан боғлиқ операцияларни бухгалтерия ҳисобида акс эттириш пудратчи (бажарувчи) томонидан қуйидаги тарзда амалга оширилади:

а) қайта ишлашга шартнома баҳосида келиб тушган қайта ишлов бериш учун олинган хом ашё (дон ва дон маҳсулотлари) қийматига:

дебет 003 "Қайта ишловга қабул қилинган материаллар" балансдан ташқари счёти;

б) қайта ишлов бериш учун олинган хом ашёни (дон маҳсулотларини) қайта ишлашга берилганида:

кредит 003 "Қайта ишловга қабул қилинган материаллар" балансдан ташқари счёти;

в) қайта ишлов бериш учун олинган хом ашёни қайта ишлаш харажатлари суммасига:

дебет (2000) асосий ишлаб чиқаришни ва/ёки (2300) ёрдамчи ишлаб чиқаришни ҳисобга олувчи счёт;

(0200) асосий воситаларнинг эскиришини ҳисобга олувчи, (1000) материалларни ҳисобга олувчи, (2300) ёрдамчи ишлаб чиқаришни ҳисобга олувчи, (6000) мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар, (6700) меҳнат ҳақи бўйича ходим билан ҳисоблашишларни ҳисобга олувчи счётлар, (6500) суғурта ва мақсадли давлат жамғармаларига тўловлар бўйича қарзни ҳисобга олувчи счётлар ва бошқа тегишли счётлар кредити;

г) қайта ишлов бериш учун олинган хом ашёдан чиқарилган маҳсулотнинг ишлаб чиқаришдан омборхонага берилиши вақтида, шартнома баҳосида сақлаш учун жавобгарликка топширилганида:

дебет 002 "Масъул сақлашга қабул қилинган товар-моддий қийматликлар" счёти;

д) дастлабки ҳисоб ҳужжатларига (ҳисоб-фактуралар, бажарилган ишлар далолатномалари) мувофиқ қайта ишлов бериш учун олинган хом ашёни қайта ишлаш бўйича хизматлар учун ҳисобланган тушум (ун тортиш ҳақи тўлови) суммасига:

дебет 4010 "Харидорлар ва буюртмачилардан олинадиган счётлар" счёти;

кредит 9030 "Ишлар бажариш ва хизматлар кўрсатишдан даромадлар" счёти;

е) қайта ишлов бериш учун олинган хом ашёни қайта ишлаш бўйича кўрсатилган хизматлар бўйича ҳисоблаб чиқарилган ҚҚС суммасига:

дебет 4010 "Харидорлар ва буюртмачилардан олинадиган счётлар" счёти;

кредит 6410 "Бюджетга тўловлар бўйича қарз (турлари бўйича)" счёти;

ж) донни қайта ишлов бериш асосида қайта ишлашдаги хизматлар таннархини ҳисобдан чиқаришда:

дебет 9130 "Бажарилган иш ва кўрсатилган хизматларнинг таннархи" счёти;

кредит (2000) асосий ишлаб чиқаришни ва/ёки (2300) ёрдамчи ишлаб чиқаришни ҳисобга олувчи счётлар;

з) сақлаш учун жавобгарликдан, қайта ишлашга берилганлиги дастлабки ҳисобга олиш ҳужжатлари (қабул қилиш-топшириш далолатномаси ва товар-транспорт юк хати) билан тасдиқланган, маҳсулотнинг ҳисобдан чиқарилиши:

кредит 002 "Масъул сақлашга қабул қилинган товар-моддий қийматликлар" счёти;

70. Қайта ишлов бериш учун олинган хом ашёни қайта ишлаш тугалланиши билан қайта ишловчи, қайта ишлашга берувчининг материаллари сарфи тўғрисидаги ҳисоботни тақдим этади.

71. Қайта ишлов бериш учун олинган хом ашёни қайта ишлаш билан боғлиқ операциялар буюртмачининг (қайта ишлашга берувчининг) бухгалтерия ҳисоботида қуйидагича акс эттирилади:

а) қайта ишлашга ҳисобга олиш (улгуржи-сотиш) баҳосида берилган хом ашё (дон ва дон маҳсулотлари) қийматига:

дебет 1070 "Четга қайта ишлашга берилган материаллар" счёти;

кредит 1010 "Хом ашё ва материаллар" счёти;

б) хизматлар кўрсатилганлигини тасдиқловчи ҳужжатларга асосан, қайта ишлашга берилган хом ашёни қайта ишлаш бўйича, кўрсатилган хизматлар учун харажатларни ҳисоблаб чиқаришда:

дебет (2000) асосий ишлаб чиқаришни ва/ёки (2300) ёрдамчи ишлаб чиқаришни ҳисобга олувчи счётлар;

кредит 6010 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар" счёти;

в) бир вақтнинг ўзида ишлаб чиқариш харажатларига четга қайта ишлашга берилган хом ашё (дон)нинг баланс қиймати ҳисобдан чиқарилади:

доннинг ҳисобга олиш (улгуржи-сотиш) баҳоси қийматига:

дебет (2000) асосий ишлаб чиқаришни ва/ёки (2300) ёрдамчи ишлаб чиқаришни ҳисобга олувчи счётлар;

кредит 1070 "Четга қайта ишлашга берилган материаллар" счёти;

қайта ишлашга берилган донга тегишли бўлган транспорт-тайёрлов ва бошқа харажатлар суммасига:

дебет (2000) асосий ишлаб чиқаришни ва/ёки (2300) ёрдамчи ишлаб чиқаришни ҳисобга олувчи счётлар;

кредит (1500) "Материалларни тайёрлаш ва харид қилишни ҳисобга олувчи счётлар" счёти;

материалларни тайёрлаш ва харид қилишни ҳисобга олувчи счётларда ҳисобга олинадиган донни тайёрлаш бўйича транспорт-тайёрлов ва бошқа харажатларни тақсимлаш тартибига тааллуқли мисоллар мазкур Йўриқноманинг 4-иловасида берилади.

г) ҚҚС тўловчилари бўлган корхоналар учун ҳисобга киритиладиган ҚҚС суммасига:

дебет 4410 "Бюджетга солиқлар ва йиғимлар бўйича бўнак тўловлари (турлари бўйича)" счёти;

кредит 6010 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар" счёти;

д) қайта ишлашга берилган хом ашёдан ишлаб чиқарилган тайёр маҳсулотни олишда:

дебет (2800) тайёр маҳсулотларни ҳисобга олувчи счётлари;

кредит (2000) асосий ишлаб чиқаришни ва/ёки (2300) ёрдамчи ишлаб чиқаришни ҳисобга олувчи счётлар;

72. Сақлаб турувчининг жавобгарлигида бўлган дон ва дон маҳсулотларини сақлаш бўйича хизматлар кўрсатиш билан боғлиқ операцияларни бухгалтерия ҳисобида акс эттириш қуйидаги тартибда амалга оширилади:

а) шартнома баҳосида сақлаш учун жавобгарликка келиб тушган хом ашё (дон ва дон маҳсулотлари) қийматига:

дебет 002 "Масъул сақлашга қабул қилинган товар-моддий қийматликлар" счёти;

б) хом ашёни сақлаш билан боғлиқ харажатлар суммасига:

дебет (2000, 2300) ишлаб чиқаришни ва/ёки (9400) давр харажатларини ҳисобга олувчи счётлар;

кредит (0200) асосий воситаларнинг эскиришини ҳисобга олувчи, (1000) материалларни ҳисобга олувчи, (2300) ёрдамчи ишлаб чиқаришни ҳисобга олувчи, (6000) мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар, (6700) меҳнат ҳақи бўйича ходим билан ҳисоблашишларни ҳисобга олувчи счётлар, (6500) суғурта ва мақсадли давлат жамғармаларига тўловлар бўйича қарзни ҳисобга олувчи счётлар ва бошқа тегишли счётлар;

в) дастлабки ҳисоб ҳужжатларига (ҳисоб-фактуралари, бажарилган ишлар далолатномалари) мувофиқ шартнома баҳосида хом ашёни сақлаш учун жавобгарликка олиш хизматларини кўрсатганлик учун ҳисоблаб чиқарилган тушум суммасига:

дебет 4010 "Харидорлар ва буюртмачилардан олинадиган счётлар" счёти;

кредит 9030 "Ишлар бажариш ва хизматлар кўрсатишдан даромадлар" счёти;

г) хом ашёни сақлаб туриш учун жавобгарликка олиш бўйича ҳисоблаб чиқилган ҚҚС суммасига:

дебет 4010 "Харидорлар ва буюртмачилардан олинадиган счётлар" счёти;

кредит 6410 "Бюджетга тўловлар бўйича қарз (турлари бўйича)" счёти;

д) хом ашёни сақлаб туриш учун жавобгарликка олиш бўйича хизматлар таннархини ҳисобдан чиқаришда:

дебет 9130 "Бажарилган иш ва кўрсатилган хизматларнинг таннархи" счёти;

кредит (2000, 2300) ишлаб чиқаришни ва/ёки (9400) давр харажатларини ҳисобга олувчи счётлар;

е) тасдиқловчи дастлабки ҳисоб ҳужжатлари (қабул қилиш-топшириш далолатномалари ва товар-транспорт юк хатлари) билан эгасига қайтарилганлиги расмийлаштирилган хом ашёни сақлаш учун жавобгарликдан ҳисобдан чиқарилиши:

кредит 002 "Масъул сақлашга қабул қилинган товар-моддий қийматликлар" счёти;

73. Хом ашёни сақлаш учун жавобгарликка топшириш билан боғлиқ операциялар, эгасининг ҳисобида қуйидагича акс эттирилади:

а) ҳисобга олиш (улгуржи-сотиш) баҳосида сақлаш учун жавобгарликка топширилган хом ашё (дон ва дон маҳсулотлари)ни қийматига:

дебет 1010 "Хом ашё ва материаллар" счётида очилган "Сақлаш учун жавобгарликка топширилган (турлари, навлари ва сақлаш жойлари бўйича) дон (дон маҳсулотлари)" аналитик счёти;

кредит 1010 "Хом ашё ва материаллар" счёти;

б) хизматлар кўрсатилганлигини тасдиқловчи ҳужжатлар асосида хом ашёни сақлаш учун жавобгарлиги бўйича хизматлар учун харажатларни ҳисоблаб чиқаришда:

дебет (2000) асосий ишлаб чиқаришни, (2300), ёрдамчи ишлаб чиқаришни ҳисобга олувчи, 9410 "Сотиш харажатлари" счётлари;

кредит 6010 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар" счёти;

в) ҚҚС тўловчилари бўлган корхоналар учун ҳисобга киритиладиган ҚҚС суммасига:

дебет 4410 "Бюджетга солиқлар ва йиғимлар бўйича бўнак тўловлари (турлари бўйича)" счёти;

кредит 6010 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар" счёти;

г) хом ашё уларнинг ҳисобга олиш (улгуржи-сотиш) баҳоси бўйича қайтарилганида:

дебет 1010 "Хом ашё ва материаллар" счёти;

кредит 1010 "Хом ашё ва материаллар" счётида "Сақлаш учун жавобгарликка топширилган (турлари, навлари ва сақлаш жойлари бўйича) дон (дон маҳсулотлари)" аналитик счёти.

§-10. Хом ашёни ишлаб чиқаришга

беришнинг бухгалтерия ҳисоби

74. Дон, дон бўлмаган хом ашё ва товар-моддий қимматликларни ишлаб чиқаришга бериш деганда уларни бевосита элеватор-омборхона сиғимларидан ва омборхона (кичик омбор)лардан маҳсулот ишлаб чиқариш, ишлар бажариш (хизматлар кўрсатиш) учун бериш тушунилади.

75. Хом ашё ва материалларни корхонанинг алоҳида бўлинмаларига (ишлаб чиқариш цехлари, участкалар, омборхоналар) чиқариш, ички қайта жойлаштириш деб қаралади.

76. Корхонанинг (таркибий бўлинмаларнинг) элеватор-омборхона сиғимларидан ишлаб чиқаришга чиқариладиган доннинг нархи ҳар бир экин (номи) ва синфи бўйича ҳисобга олиш (улгуржи-сотиш) баҳосида (транспорт-тайёрлов харажатлари ҳисобга олинмаган ҳолда) аниқланади. (1500) материалларни тайёрлаш ва харид қилишни ҳисобга олувчи счётнинг алоҳида счётларида ҳисобга олинадиган транспорт-тайёрлов ва бошқа харажатлар, қайта ишлашга берилган дон миқдорига тенг равишда ҳисобдан чиқарилади. Материалларни тайёрлаш ва харид қилишни ҳисобга олувчи счётда ҳисобга олинган дон тайёрлаш бўйича транспорт-тайёрлов ва бошқа харажатларни тақсимлаш тартибига оид мисоллар мазкур Йўриқноманинг 4-иловасида келтирилади.

77. Қолган барча ишлаб чиқариш захиралари қийматни аниқлашнинг танланган ҳисобга олиш сиёсати усули бўйича ҳисобдан чиқарилади.

78. Дон, дон бўлмаган хом ашё, материаллар ва бошқа товар-моддий захиралар элеватор-омборхона сиғимлари ва омборхоналардан корхона тузилмасига қараб бўлинмалар сиғимларига ва омборхоналарига ёки бевосита корхона бўлинмасига (уларда сиғимлар ва омборхоналар бўлмаганида) ва цехлардан ишлаб чиқариш дастурида (вазифаларида) белгиланган нормалар ва ҳажмларга мувофиқ оғирлиги, ҳажми ёки миқдори бўйича ишлаб чиқаришга берилади. Бериш вақтида улар тегишли ўлчов бирликларида (оғирлик, ҳажм, линияли, донабай) ўлчаниши лозим.

79. Дон, дон бўлмаган хом ашё, материаллар ва бошқа товар-моддий захиралар омбордан ишлаб чиқариш цехлари (участкалари)га берилиши билан уларнинг сарфланганлиги тасдиқланган тақдирда хом ашё ва материалларни ҳисобга олиш счётларидан ҳисобдан чиқарилади ва тегишли ишлаб чиқаришга бўлган харажатларни ҳисобга олиш счётларига ўтказилади. Бошқарув эҳтиёжлари учун берилган материаллар қиймати маъмурий харажатларини ҳисобга олишнинг тегишли счётига (9420) ўтказилади. Маҳсулотнинг (ишлар, хизматларнинг) ўтказилиши ва сотилиши билан боғлиқ сарфланган материаллар қиймати сотиш харажатларини ҳисобга олиш счётига (9410) ўтказилади. Харажатларни ишлаб чиқариш таннархига ёки давр харажатларига киритиш тартиби Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 5 февралдаги 54-сон қарори билан тасдиқланган "Маҳсулот (ишлар, хизматлар)ни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатларининг таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тўғрисида"ги низом билан (Ўзбекистон Республикаси ҚТ, 1999 й., 2-сон, 9-модда) тартибга солинади.

80. Доннинг сифат кўрсаткичлари ўзгариши натижасида камайишлар ва йўқотишлар миқдори амалда омборхоналар, ишлаб чиқариш цехлари (участкалари)ни инвентаризация қилиш ва тозалаш вақтида аниқланади. Донни қайта ишлаш корхоналарида ишлаб чиқарилаётган маҳсулотнинг ишлаб чиқариш харажатларини тенг миқдорда шакллантириш мақсадида донни сақлаш, қайта жойлаштириш ва қайта ишлаш жараёнидаги камайишлар ва йўқотишларни омборхоналар ва бошқа сақлаш жойларини инвентаризация қилиш ва тозалаш натижалари бўйича эмас, балки донни ишлаб чиқаришга йўналтирилиши билан харажатларни ҳисобга олиш счётига ўтказиш лозим. Тегишлича, транспорт-тайёрлов ва бошқа харажатлар суммаси билан бир қаторда сақлаш, бошқа жойга қайта жойлаштириш ва қайта ишлаш жараёнидаги камайишлар ва йўқотишларнинг қийматини донни ҳисобга олиш (улгуржи-сотиш) баҳосида аниқлаш лозимдир, бу қиймат кейинчалик ишлаб чиқариш харажатларини ҳисобга олиш тегишли счётига ўтказилган ҳолда молия захирасини ҳисобга олиш счёти билан корреспондентликда дон қиймати счётига ўтказилади.

81. Қайта ишланадиган доннинг ҳақиқий ҳажмига сифат кўрсаткичларидаги (намлик ва нав ифлослик аралашмаси) фарқлар бўйича пул кўринишида ҳисобланадиган донни сақлаш ва бошқа жойга қайта жойлаштириш жараёнидаги камайишлар ва йўқотишларнинг ҳисоб-китоб суммаси қонунчилик ҳужжатларида белгиланган тартибга мувофиқ аниқланади.

82. Хом ашё ва материалларни, шу жумладан элеватор-омборхона сиғимларидан донни ишлаб чиқаришга жўнатиш асосан, олдиндан белгиланган лимитлар (маҳсулотларни чиқариш ҳисоб-китоблари) асосида амалга оширилиши лозим.

Моддий қимматликларни ишлаб чиқаришга жўнатиш лимитлари бўлинмалар томонидан тегишли хизматлар ҳисоб-китоблари асосида корхона раҳбарининг қарори бўйича белгиланади.

Лимитлар корхоналарнинг тегишли хизматлари (белгиланган тартибда тасдиқланган) томонидан ишлаб чиқилган хом ашё ва материаллар ҳамда бошқа харажатлар нормалари, бўлинмаларнинг ҳисобот даврининг бошига ва охирига сарфланмаган захираларнинг ўтишини ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқариш дастурлари асосида белгиланади.

83. Ишлаб чиқаришга ва бошқа мақсадларга чиқарилган хом ашё ва материалларнинг қийматини маҳсулотлар (ишлар, хизматлар) турлари ва харажатлар сатрлари бўйича тақсимлаш учун корхона ҳар ойда хом ашё ва материаллар сарфининг йиғма ведомостини тузиши мумкин. Кўрсатилган ведомостда моддий харажатлар цехлар ва бошқа бўлинмалар кесимида харажатларни ҳисобга олиш счётлари бўйича тақсимланган ҳолда, уларнинг ичида эса маҳсулотлар (ишлар, хизматлар) турлари, шунингдек харажатлар сатрлари бўйича келтирилади.

84. Тегирмон ва ёрма корхоналарида хом ашёни қайта ишлашга жўнатиш 109-сон шакл бўйича корхона раҳбари ва ишлаб чиқариш-технология лабораторияси бошлиғи томонидан имзоланган "Донни қайта ишлашга жўнатиш тўғрисида"ги фармойиш асосида амалга оширилади.

Ушбу фармойиш асосида қайта ишлашга жўнатилган дон миқдори 110-сон шакл бўйича юк хати билан расмийлаштирилади. Омихта ем чиқаришга жўнатилган хом ашё 119-сон шакл бўйича "Омборхонадан ишлаб чиқаришга хом ашёни жўнатишга талабнома-юк хати" билан расмийлаштирилади.

85. Донни қайта ишлашга жўнатиш билан боғлиқ операцияларни бухгалтерия ҳисобида акс эттириш қуйидаги тарзда амалга оширилади:

а) қайта ишлашга берилган доннинг ҳисобга олиш (улгуржи-сотиш) баҳоси қийматига:

дебет 2010 "Асосий ишлаб чиқариш" счёти;

кредит 1010 "Хом ашё ва материаллар" счёти;

б) бир вақтнинг ўзида қайта ишлашга берилган донга тааллуқли бўлган транспорт-тайёрлов ва бошқа харажатлар ишлаб чиқариш харажатларига ҳисобдан чиқарилади:

дебет 2010 "Асосий ишлаб чиқариш" счёти;

кредит 1511 "Донни сотиб олиш билан боғлиқ харажатлар" счёти;

материалларни тайёрлаш ва сотиб олишни ҳисобга олиш счётида ҳисобга олинадиган донни тайёрлаш бўйича транспорт-тайёрлов ва бошқа харажатларни тақсимлаш тартибига оид мисоллар мазкур Йўриқноманинг 4-иловасида келтирилади;

в) амалда қайта ишланадиган доннинг ҳажмига сифат кўрсаткичлари (намлик ва ифлослик аралашмаси) фарқлари бўйича пул кўринишида ҳисобланадиган, донни сақлаш ва бошқа жойга кўчириш жараёнидаги камайишлар ва йўқотишлар ҳисоб-китоб суммасига:

дебет 2010 "Асосий ишлаб чиқариш" счёти;

кредит 1710 "Донни сақлаш, қуритиш, тозалаш, қайта жойлаштириш ва қайта ишлаш жараёнида юзага келган камайиш ва йўқотишларни қоплаш учун молиявий захира" счёти;

г) амалда қайта ишланадиган доннинг ҳажмига ёмонлашган сифат кўрсаткичлари (намлиги ва ифлослиги аралашмаси) фарқлари бўйича пул кўринишида ҳисобланадиган донни сақлаш ва бошқа жойга кўчириш жараёнидаги физик оғирлиги ошганлигининг ҳисоб-китоб суммасига:

дебет 1710 "Донни сақлаш, қуритиш, тозалаш, қайта жойлаштириш ва қайта ишлаш жараёнида юзага келган камайиш ва йўқотишларни қоплаш учун молиявий захира" счёти;

кредит 2010 "Асосий ишлаб чиқариш" счёти.

Тайёр маҳсулотни (ишлар бажариш, хизматлар кўрсатиш) ишлаб чиқаришнинг бошқа харажатлари турларини бухгалтерия ҳисобида акс эттириш бухгалтерия ҳисоби бўйича қонунчилик ҳужжатларида кўзда тутилган тартибда амалга оширилади.

§-11. Дон ва дон маҳсулотлари

сотилишини ҳисобга олиш

86. Харидорлар, буюртмачилар ва бошқа юридик ва жисмоний шахсларга, шу жумладан, дон қабул қилиш ва қайта ишлаш корхоналарига дон ва дон маҳсулотларини жўнатиш тузиладиган етказиб бериш (олди-сотди) шартномалари асосида қонунчилик ҳужжатларига мувофиқ амалга оширилади.

87. Корхоналарда харидорларга (буюртмачиларга) дон ва дон маҳсулотларини жўнатиш дастлабки ҳисоб ҳужжатлари (ҳисоб-фактуралар, товар-транспорт ёки темир йўл юк хатлари ва ҳ.к.) асосида амалга оширилади.

88. Дон ва дон маҳсулотларини юклаб жўнатишда (сотишда), харидор томонидан тўланиши лозим бўлган суммалар жўнатувчининг бухгалтерия ҳисобида 4010 "Харидорлар ва буюртмачилардан олинадиган счётлар" счётининг дебети бўйича акс эттирилади.

89. Дон ва дон маҳсулотларини сотиш (юклаб жўнатиш) бухгалтерия ҳисоби қуйидаги тарзда амалга оширилади:

а) харидорларга шартномавий (улгуржи-сотиш) нархларида (ҚҚСсиз) юклаб жўнатилган (юборилган) дон ва дон маҳсулотлари қийматига:

дебет 4010 "Харидорлар ва буюртмачилардан олинадиган счётлар" счёти;

кредит 9010 "Тайёр маҳсулотларни сотишдан даромадлар", 9020 "Товарларни сотишдан даромадлар" счёти;

б) амалда юклаб жўнатилаётган доннинг сифат кўрсаткичлари (намлик ва ифлослик аралашмаси) фарқлари бўйича пул кўринишида ҳисоблаб чиқиладиган, харидорга намлик ва ифлослик аралашмаси бўйича берилган чегирмалар суммасига:

дебет 9050 "Харидорлар ва буюртмачиларга берилган чегирмалар" счёти;

кредит 4010 "Харидорлар ва буюртмачилардан олинадиган счётлар" счёти;

ҳисобот даврининг охирида 9050 "Харидорлар ва буюртмачиларга берилган чегирмалар" счётининг ёпилиши:

дебет 9020 "Товарларни сотишдан даромадлар" счёти;

кредит 9050 "Харидорлар ва буюртмачиларга берилган чегирмалар" счёти.

в) амалда юклаб жўнатилаётган доннинг сифат кўрсаткичлари (намлик ва ифлослик аралашмаси) фарқлари бўйича пул кўринишида ҳисоблаб чиқиладиган, харидорга намлик ва ифлослик аралашмаси бўйича қўшилган устамалар суммасига:

дебет 4010 "Харидорлар ва буюртмачилардан олинадиган счётлар" счёти;

кредит 9020 "Товарларни сотишдан даромадлар" счёти;

г) дон ва дон маҳсулотларининг шартномавий (улгуржи-сотиш) нархидан ташқари идишлар ҳақи тўланганида, идишлар қийматига:

дебет 4010 "Харидорлар ва буюртмачилардан олинадиган счётлар" счёти;

кредит 9020 "Товарларни сотишдан даромадлар" счёти;

д) харидор томонидан дон ва дон маҳсулотларининг шартномавий (улгуржи-сотиш) нархидан ташқари тўланиши лозим бўлган, шартномада келишилган жойгача маҳсулотни транспортда ташиб бериш ва уни транспорт воситаларига юклаш (қўшилган қиймат солиғисиз) харажатлари суммасига:

ўз кучи билан ва етказиб берувчининг транспорти билан бажарилган;

ихтисослаштирилган автотранспорт ташкилоти, темир йўл транспорти, дарё транспорти ва бошқа транспорт ташкилотлари (қўшилган қиймат солиғисиз) ёки жисмоний шахслар томонидан бажарилган:

дебет 4010 "Харидорлар ва буюртмачилардан олинадиган счётлар" счёти;

кредит 9010 "Тайёр маҳсулотларни сотишдан даромадлар", 9020 "Товарларни сотишдан даромадлар" счёти;

е) қонунчилик ҳужжатларига мувофиқ ҳисоблаб чиқилган ҚҚС суммасига:

дебет 4010 "Харидорлар ва буюртмачилардан олинадиган счётлар" счёти;

кредит 6410 "Бюджетга тўловлар бўйича қарз (турлари бўйича)" счёти;

ж) агарда донни етказиб бериш (олди-сотди) шартномалари шартларига мувофиқ етказиб берувчи томонидан етказилган ва донни тайёрлаш билан боғлиқ бўлган, сотилган (юклаб жўнатилган) дон миқдорига тааллуқли бўлган харажатларни қоплаш назарда тутилган бўлса, шу жумладан:

донни тайёрлаш ва етказиб бериш бўйича транспорт-тайёрлов харажатлари;

кредитдан (қарздан) фойдаланганлик учун фоизлар шаклидаги харажатлар;

сотиб олинган дон ва дон маҳсулотларининг ҳақини тўлаш билан боғлиқ харажатлар;

дон маҳсулотлари корхоналарининг операцион фаолиятидаги харажатлари қопланадиган дон маҳсулотлари корхоналари тайёрлов-таъминот устамаси (комиссион мукофот);

у ҳолда ушбу харажатлар қуйидагича акс эттирилади:

дебет 4010 "Харидорлар ва буюртмачилардан олинадиган счётлар" счёти;

кредит 9020 "Товарларни сотишдан даромадлар" счёти.

90. Дон ва дон маҳсулотларини сотишдан олинган даромадлар ҳамда харидорларга дебитор қарздорлик шаклланиши билан бир вақтда (9100) сотилган маҳсулот (товарлар, ишлар, хизмат)ларнинг таннархини ҳисобга олувчи счётларида дон ва дон маҳсулотларининг ишлаб чиқариш таннархи (баланс қиймати)ни ҳисобдан чиқариш амалга оширилади.

91. Сотилган (юклаб жўнатилган) доннинг, шунингдек донни сотиш (юклаб жўнатиш) билан боғлиқ бошқа операцияларнинг таннархини ҳисобдан чиқаришни акс эттириш қуйидаги тарзда амалга оширилади:

а) сотилган (юклаб жўнатилган) доннинг ҳисобга олиш (улгуржи-сотиш) нархига:

дебет 9120 "Сотилган товарларнинг таннархи" счёти;

кредит 1010 "Хом ашё ва материаллар" счёти;

б) сотилган (юклаб жўнатилган) доннинг миқдорига тааллуқли бўлган 1511 "Донни сотиб олиш билан боғлиқ харажатлар" счётида ҳисобга олинадиган, таннархга киритиладиган транспорт-тайёрлов ва бошқа харажатлар суммасига:

дебет 9120 "Сотилган товарларнинг таннархи" счёти;

кредит 1511 "Донни сотиб олиш билан боғлиқ харажатлар" счёти;

в) амалда юклаб жўнатилаётган доннинг сифат кўрсаткичлари (намлик ва ифлослик аралашмаси) фарқлари бўйича пул кўринишида ҳисоблаб чиқиладиган, намлик ва ифлослик аралашмаси бўйича чегирмалар суммасига:

дебет 1710 "Донни сақлаш, қуритиш, тозалаш, қайта жойлаштириш ва қайта ишлаш жараёнида юзага келган камайиш ва йўқотишларни қоплаш учун молиявий захира" счёти;

кредит 9120 "Сотилган товарларнинг таннархи" счёти;

г) амалда юклаб жўнатилаётган доннинг сифат кўрсаткичлари (намлиги ва ифлослиги аралашмаси) фарқлари бўйича пул кўринишида ҳисоблаб чиқиладиган, намлик ва ифлослиги аралашмаси бўйича қўшилган устамалар суммасига:

дебет 9120 "Сотилган товарларнинг таннархи" счёти;

кредит 1710 "Донни сақлаш, қуритиш, тозалаш, қайта жойлаштириш ва қайта ишлаш жараёнида юзага келган камайиш ва йўқотишларни қоплаш учун молиявий захира" счёти.

92. Амалда сотилаётган доннинг ҳажмига сифат кўрсаткичлари (намлиги ва ифлослиги аралашмаси) фарқлари бўйича пул кўринишида ҳисоблаб чиқиладиган, донни сақлаш ва бошқа жойга кўчириш жараёнидаги камайишлар ва йўқотишларнинг ҳисоб-китоб суммаси қонунчилик ҳужжатларида белгиланган тартибга мувофиқ аниқланади.

Ушбу Йўриқноманинг 23-бандида кўрсатилганидек, давлат эҳтиёжлари учун дон сотиб олишда доннинг харид қилиш (прейскурант ёки шартномавий) ва улгуржи-сотиш нархлари ўртасида ижобий ёки салбий фарқлар юзага келиши мумкин.

а) дон маҳсулотлари корхоналарида дон сотилиши (юклаб жўнатилиши) билан қонунчилик ҳужжатларида белгиланган тартибда нархлардаги ижобий фарқи маблағларини бюджетдан ташқари счётга ўтказиш бўйича мажбуриятлар юзага келган ҳолатда, уларни счётларда ҳисобга олиш қуйидаги тартибда амалга оширилади:

дебет 1810 "Доннинг республика ичидаги улгуржи-сотиш ва харид нархлари ўртасидаги ижобий (салбий) фарқлар" счёти;

кредит 6591 "Нархлардаги ижобий фарқ бўйича бюджетдан ташқари счётга мақсадли маблағларни ўтказиш бўйича қарздорлик" счёти;

б) доннинг сотилиши (юклаб жўнатилиши) билан нархлардаги салбий фарқлар бўйича дон маҳсулотлари корхонаси олдида қонунчилик ҳужжатларида белгиланган тартибда мажбуриятлар юзага келганида, улар қуйидагича ҳисобга олинади:

дебет 4591 "Бюджетдан ташқари мақсадли маблағлардан нархлардаги салбий фарқни қоплаш бўйича қарздорлик" счёти;

кредит 1810 "Доннинг республика ичидаги улгуржи-сотиш ва харид нархлари ўртасидаги ижобий (салбий) фарқлар" счёти;

в) дон маҳсулотлари корхоналарида доннинг сотилиши (юклаб жўнатилиши) билан доннинг нархи ошиши (камайиши) бўйича бюджетдан ташқари счётларга мақсадли маблағларни ўтказиш бўйича қонунчилик ҳужжатларида белгиланган тартибда мажбуриятлар юзага келганида улар қуйидагича ҳисобга олинади:

дебет 1820 "Республика улгуржи-сотиш нархлари ўзгариши муносабати билан донни нархини ошириш (камайтириш)" счёти;

кредит 6592 "Донни нархи ошиши фарқи бўйича бюджетдан ташқари счётга мақсадли маблағларни ўтказиш бўйича қарздорлик" счёти;

г) 4591 "Бюджетдан ташқари мақсадли маблағлардан нархлардаги салбий фарқни қоплаш бўйича қарздорлик", 4592 "Бюджетдан ташқари мақсадли маблағлардан донни нархи камайишини қоплаш бўйича қарздорлик" (6591 "Нархлардаги ижобий фарқ бўйича бюджетдан ташқари счётга мақсадли маблағларни ўтказиш бўйича қарздорлик" ва 6592 "Доннинг нархи ошиши бўйича фарқни бюджетдан ташқари счётга мақсадли маблағларни ўтказиш бўйича қарздорлик" счётларида қолдиқлар мавжуд бўлса) счётлари бўйича ҳисобот даври учун якуний ҳисоб-китоблар суммасига:

дебет 6591 "Нархлардаги ижобий фарқ бўйича бюджетдан ташқари счётга мақсадли маблағларни ҳисобига ўтказиш бўйича қарздорлик" счёти;

кредит 4591 "Бюджетдан ташқари мақсадли маблағлардан нархлардаги салбий фарқни қоплаш бўйича қарздорлик" счёти;

дебет 6592 "Донни нархи ошиши бўйича фарқни бюджетдан ташқари счётга мақсадли маблағларни ўтказиш бўйича қарздорлик" счёти;

кредит 4592 "Бюджетдан ташқари мақсадли маблағлардан донни нархи камайишини қоплаш бўйича қарздорлик" счёти;

93. Корхоналардаги давлат захирасидаги донни янгидан киритиладиган улгуржи-сотиш нархи даражасигача қайта баҳоланганда, унинг натижалари давлат бюджетидан молиялаштиришнинг кўпайишига (камайишига) тааллуқли бўлади ва бухгалтерия ҳисоботида қуйидагича акс эттирилади:

нарх ошганида:

дебет 1012 "Давлат захирасидаги дон" счёти;

кредит 8891 "Давлат захирасидаги донни мақсадли молиялаштириш" счёти;

нарх камайганида:

дебет 8891 "Давлат захирасини донни мақсадли молиялаштириш" счёти;

кредит 1012 "Давлат захирасидаги дон" счёти.

94. Бухгалтерия ҳисобида сотилган (юклаб жўнатилган) тайёр маҳсулотнинг таннархини ҳисобдан чиқариш бухгалтерия ҳисоби бўйича қонунчилик ҳужжатларида назарда тутилган тартибда амалга оширилади.

Унни етказиб бериш (олди-сотди) шартномасида, чакана савдо учун чиқаришдан ташқари, уннинг улгуржи-сотиш нархига базис нормадаги намликка нисбатан уннинг ҳар бир туширилган ёки оширилган намлик фоизига нисбатан 1% миқдорида устама ёки чегирма кўзда тутилиши мумкин. Кўрсатилган устама ёки чегирмани ҳисоблаб чиқаришда унни қопга солиш пайтида аниқланган намлик қабул қилинади.

Унни амалдаги нархларда сотиш ҳажми бўлиб, унинг ҳақиқий намлигини базис нормадан фарқи бўйича чегирма ёки устамани ҳисобга олган ҳолда ҳисобланган чиқариш нархи (қиймати) ҳисобланади ва бухгалтерия ҳисоботида қуйидагича акс эттирилади:

а) шартномавий улгуржи-сотиш (ҚҚСсиз) нархларида харидорларга юклаб жўнатилган (юборилган) уннинг қийматига:

дебет 4011 "Дон учун харидорлардан олинадиган счётлар - тизим ичида", 4012 "Дон учун харидорлардан олинадиган счётлар - тизимдан ташқари" счёти;

кредит 9010 "Тайёр маҳсулотларни сотишдан даромадлар" счёти;

б) харидор томонидан дон ва дон маҳсулотларининг шартномавий (улгуржи-сотиш) нархидан ташқари тўланиши лозим бўлган, шартномада келишилган жойгача маҳсулотни транспортда ташиб бериш ва уни транспорт воситаларига юклаш (қўшилган қиймат солиғисиз) харажатлари суммасига:

дебет 4010 "Харидорлар ва буюртмачилардан олинадиган счётлар" счёти;

кредит 9010 "Тайёр маҳсулотларни сотишдан даромадлар" счёти;

в) ҳақиқий намликнинг базис намлик нормаларидан фарқи кўрсаткичлари бўйича пул кўринишида ҳисоблаб чиқиладиган устамалар суммасига, ун сотилганида:

дебет 4011 "Дон учун харидорлардан олинадиган счётлар - тизим ичида", 4012 "Дон учун харидорлардан олинадиган счётлар - тизимдан ташқари" счёти;

кредит 9010 "Тайёр маҳсулотларни сотишдан даромадлар" счёти;

г) ҳақиқий намликнинг базис нормалардан фарқи кўрсаткичлари бўйича пул кўринишида ҳисоблаб чиқиладиган чегирмалар суммасига, ун сотилганида:

дебет 9050 "Харидорлар ва буюртмачиларга берилган чегирмалар" счёти;

кредит 4011 "Дон учун харидорлардан олинадиган счётлар - тизим ичида", 4012 "Дон учун харидорлардан олинадиган счётлар - тизимдан ташқари" счёти;

ҳисобот даври якунида 9050 "Харидорлар ва буюртмачиларга берилган чегирмалар" счётининг ёпилиши:

дебет 9010 "Тайёр маҳсулотларни сотишдан даромадлар" счёти;

кредит 9050 "Харидорлар ва буюртмачиларга берилган чегирмалар" счёти;

д) қонунчилик ҳужжатларига мувофиқ ҳисоблаб чиқилган ҚҚС суммасига:

дебет 4011 "Дон учун харидорлардан олинадиган счётлар - тизим ичида", 4012 "Дон учун харидорлардан олинадиган счётлар - тизимдан ташқари" счёти;

кредит 6410 "Бюджетга тўловлар бўйича қарз (турлари бўйича)" счёти;

Дон ва дон маҳсулотларини сотишдан олинган даромадлар ҳамда харидорларга дебитор қарздорлик шаклланиши билан бир вақтда, (9100) сотилган маҳсулот (товарлар, ишлар, хизмат)ларнинг таннархини ҳисобга олувчи счётларида уннинг ишлаб чиқариш таннархини (баланс қийматини) ҳисобдан чиқариш амалга оширилади.

95. Дон маҳсулотлари кўринишидаги тайёр маҳсулотнинг бир қисмини корхона ўз эҳтиёжларига (ишлаб чиқариш ва тадбиркорлик фаолияти билан боғлиқ бўлмаган нон пишириш, омихта ем ишлаб чиқариш ва бошқа мақсадларга) йўналтириши мумкин. Бундай маҳсулотлар уларнинг ишлаб чиқариш таннархи (уларнинг кейинчалик мўлжалланганлигига қараб) бўйича 2810 "Омборхонадаги тайёр маҳсулотлар" счётининг кредитидан (1000) материалларни ҳисобга олувчи счётлар дебетига кирим қилинади.

96. Харидорлар билан уларга юклаб жўнатилган (юборилган) материаллар учун аналитик ҳисоб ҳар бир харидорга ва буюртмачига тақдим қилинган ҳисоб-фактуралар бўйича олиб борилиши лозим.

97. Дон ва дон маҳсулотлари юклаб жўнатишда қабул қилувчилар томонидан уларни қабул қилиш вақтида камомад ёки ортиқчаликлар аниқланса ҳамда етказиб берувчи томонидан харидорнинг даъволари тан олинган бўлса, етказиб берувчининг бухгалтерия ҳисобида камомад ва/ёки ортиқчаликлар бўйича тижорат ҳужжатлари асосида тегишли олинадиган (4000), асосий (операцион) фаолиятнинг даромадларини ҳисобга олувчи (9000), сотилган маҳсулот (товар, иш, хизмат)ларнинг таннархини ҳисобга олувчи (9100), материалларни, тайёр маҳсулотларни ва товарларни ҳисобга олувчи (1000, 2800, 2900), материалларни тайёрлаш ва харид қилишни ҳисобга олувчи (1500) счётларида корректировка (тиклаш) ўтказилади, шунингдек етказиб берувчи томонидан дон ва дон маҳсулотларининг ортиқчалиги бўйича ҚҚСни ҳисоблаб чиқариш учун дастлабки ҳисоб ҳужжатлари (ҳисоб-фактуралар) расмийлаштирилади. Ушбу дастлабки ҳисоб ҳужжатлари (ҳисоб-фактуралар) асосида харидор томонидан солиқ қонунчилик ҳужжатларига мувофиқ дон ва дон маҳсулотларининг ортиқчалиги бўйича ҚҚС суммасини ҳисобга олиш амалга оширилади.

§-12. Дон маҳсулотлари корхоналарида донни қуритиш,

тозалаш ва қўшимча ишлов беришни ҳисобга олиш

98. Қуритиш-тозалаш объектларига алоҳида қуритгичлар, донни тозалаш машиналари ва механизмлари, фаол вентиляция қурилмалари ва тозалаш, қуритиш ҳамда бошқа қўшимча ишлов бериш учун мўлжалланган бинолар, иншоотлар ва асбоб-ускуналар турлари киради.

99. Донни қуритиш, тозалаш ва қўшимча ишлов бериш билан боғлиқ харажатлар ҳисоби 2311 "Донни қуритиш, тозалаш ва қўшимча ишлов бериш бўйича харажатлари" счётида қуйидагилар бўйича юритилади:

а) ишлаб чиқариш моддий харажатлар (қайтариладиган чиқитлар нархи чегириб ташланган ҳолда);

б) ишлаб чиқариш характеридаги меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари;

в) ишлаб чиқаришга оид ижтимоий суғуртага ажратмалар;

г) ишлаб чиқаришга мўлжалланган асосий воситалар ва номоддий активларнинг амортизацияси.

д) ишлаб чиқаришга мўлжалланган бошқа харажатлар.

100. Донни тозалаш асбоб-ускуналари ва қурилмаларига эга бўлган саноат (донни қайта ишлаш) ва дон қабул қилиш корхоналарида донни қуритиш, тозалаш ва қўшимча ишлов бериш операциялари билан боғлиқ бухгалтерия ҳисобининг хусусиятлари шундан иборатки, 2311 "Донни қуритиш, тозалаш ва қўшимча ишлов бериш харажатлари" счётида донни қуритиш, тозалаш ва қўшимча ишлов бериш билан боғлиқ харажатлар ҳисобга олинади. Алоҳида 2312 "Элеваторлар ва омборхоналарда донни механизациялашган тозалаш ва қўшимча ишлов бериш бўйича ёрдамчи ишлаб чиқариш" синтетик счётида қўшимча ишлов беришга топширилган доннинг ҳисобга олиш (улгуржи-сотиш) нархларидаги қиймати, шунингдек қўшимча ишлов беришдан олинган асосий маҳсулотларнинг (қўшимча ишлов беришдан кейинги сифатли дон), қўшимча маҳсулотларнинг (дон аралашмаси) ва яроқли чиқитларнинг (турли тоифадаги дон чиқитлари) ҳисобга олиш (улгуржи-сотиш) нархларидаги қиймати акс эттирилади. Яроқсиз маҳсулотлар баҳоланмайди ва активларни ҳисобга олиш счётида ҳисобга олинмайди. Қўшимча ишлов беришдан олинган маҳсулотларнинг оғирлиги яроқсиз маҳсулотлар оғирлиги билан бирга қўшимча ишлов беришга берилган доннинг оғирлигига тенг бўлиши лозим.

101. Бир технология линияси бўйича турли хилдаги экинлар донлари партиялари билан механизациялашган операциялар ўтказиладиган элеваторларда, шунингдек бошқа корхоналарда умумий чиқит олинади. Бундай ҳолатда чиқитларни ҳисобдан чиқариш ҳар бир партиядаги ифлослиги ва дон аралашмаси камайиши миқдорига мутаносиб равишда ўтказилади. Чиқитларнинг умумий миқдори тарозида ўлчанади ва далолатнома билан расмийлаштирилади. Аспирация чанги, чанг камералари тозаланганда аниқланади ва тегишли даврда экинлар ёки партиялар бўйича ўтказилган дон миқдорига мутаносиб равишда ҳисобдан чиқарилади.

102. Донни қуритиш, тозалаш ва қўшимча ишлов бериш харажатларига қуритиш, тозалаш, фаол вентиляциялаш, ёқилғи ва электроэнергия, тозалаш, қуритиш ва қўшимча ишлов бериш билан банд бўлган асосий ходимларнинг иш ҳақи ва ижтимоий суғуртага ажратмалари, асосий воситаларнинг амортизацияси, қуритиш-тозалаш хўжалигини сақлаб туриш ва таъмирлаш харажатлари, донни бошқа жойга кўчириш харажатлари, шунингдек қуритиш, тозалаш ва қўшимча ишлов бериш билан боғлиқ бошқа харажатлар киради.

103. Донни қуритиш, тозалаш ва қўшимча ишлов беришга бериш, шунингдек қўшимча ишлов беришдан кейин асосий маҳсулотларни, йўлдош маҳсулотларни ва яроқли чиқитларни олиш билан боғлиқ операцияларни бухгалтерия ҳисобида акс эттириш қуйидаги тарзда амалга оширилади:

а) қуритиш, тозалаш ва қўшимча ишлов беришга берилган доннинг ҳисобга олиш (улгуржи-сотиш) баҳосидаги қийматига:

дебет 2312 "Элеваторлар ва омборхоналарда донни механизациялашган тозалаш ва қўшимча ишлов бериш бўйича ёрдамчи ишлаб чиқариш" счёти;

кредит 1010 "Хом ашё ва материаллар" счёти;

б) қўшимча ишлов беришдан кейин асосий маҳсулотлар, қўшимча маҳсулотлар ва яроқли чиқитлар кўринишида олинган доннинг ҳисобга олиш (улгуржи-сотиш) баҳосидаги қийматига:

дебет 1010 "Хом ашё ва материаллар" счёти;

кредит 2312 "Элеваторлар ва омборхоналарда донни механизациялашган тозалаш ва қўшимча ишлов бериш бўйича ёрдамчи ишлаб чиқариш" счёти;

в) тозалаш ва қўшимча ишлов беришга берилган доннинг қиймати қўшимча ишлов бериш вақтидаги йўқотишлар каби қонунчилик ҳужжатларида белгиланган тартибда ҳисобдан чиқариладиган, қўшимча ишлов беришдан кейин олинган асосий маҳсулотлар (сифатли дон), қўшимча маҳсулотлар ва чиқитларнинг ҳисобга олиш баҳосидаги қиймати ўртасидаги фарқ суммасига:

дебет 1710 "Донни сақлаш, қуритиш, тозалаш, қайта жойлаштириш ва қайта ишлаш жараёнида юзага келган камайиш ва йўқотишларни қоплаш учун молиявий захира" счёти;

кредит 2312 "Элеваторлар ва омборхоналарда донни механизациялашган тозалаш ва қўшимча ишлов бериш бўйича ёрдамчи ишлаб чиқариш" счёти.

Қўшимча маҳсулотларни (дон миқдори кўп бўлган дон аралашмаси) тозалаш ва қўшимча ишлов бериш вақтида натижа сифатида асосий экин дони олинса, 1710 "Донни сақлаш, қуритиш, тозалаш, ташиш ва қайта ишлаш жараёнида юзага келган камайиш ва йўқотишларни қоплаш учун молиявий захира" счёти кредитига тааллуқли бўладиган 2312 "Элеваторлар ва омборхоналарда донни механизациялашган тозалаш ва қўшимча ишлов бериш бўйича ёрдамчи ишлаб чиқариш" счётида кредит қолдиғи юзага келиши мумкин.

104. 2311 "Донни қуритиш, тозалаш ва қўшимча ишлов бериш бўйича харажатлари" счётида ҳисобга олинган қуритиш, тозалаш ва қўшимча ишлов бериш харажатларини бухгалтерия ҳисобида акс эттириш, шунингдек уларни (2000) асосий ишлаб чиқаришни ҳисобга олувчи счётлар ва 9130 - "Бажарилган иш ва кўрсатилган хизматларнинг таннархи" счёти бўйича тақсимлаш бухгалтерия ҳисоби бўйича қонунчилик ҳужжатларида назарда тутилган тартибда амалга оширилади.

105. Механизациялашган тозалаш ва қўшимча ишлов беришга бериладиган доннинг қиймати ва қўшимча ишлов бериш натижалари қиймати ўртасидаги фарқни аниқлаш билан боғлиқ операцияларни акс эттирувчи намунавий бухгалтерия ёзувлари бўйича мисол мазкур Йўриқноманинг 8-иловасида келтирилган.

§-13. Қуритиш ва тозалаш бўйича

хизматларни ҳисобга олиш

106. Дон маҳсулотлари корхоналари ўз фаолиятида қонунчилик ҳужжатларига му вофиқ тузиладиган шартномалар асосида қишлоқ хўжалик ишлаб чиқарувчиларига донни қуритиш ва тозалаш бўйича хизматлар кўрсатиши мумкин. Норматив кўрсаткичларга қадар донни қуритиш ва тозалаш бўйича кўрсатилаётган хизматлар қишлоқ хўжалик ишлаб чиқарувчилари томонидан шартномавий нархлар бўйича қўшимча тўланади. Кўрсатилаётган хизматлар учун ҳисоб-китоблар қонунчилик ҳужжатларида белгиланган тартибда амалга оширилади.

107. Қуритиш ва тозалаш бўйича хизматлар кўрсатиш билан боғлиқ операцияларни бухгалтерия ҳисоби счётларида акс эттириш қуйидаги тарзда амалга оширилади:

а) донни норматив кўрсаткичларга қадар қуритиш ва тозалаш бўйича қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчиларига қонунчилик ҳужжатларида белгиланган тартибда хизматлар кўрсатишдан олинадиган суммага:

дебет 4010 "Харидорлар ва буюртмачилардан олинадиган счётлар" счёти;

кредит 9030 "Ишлар бажариш ва хизматлар кўрсатишдан даромадлар" счёти;

б) сотилган хизматлар бўйича ҳисобланган ҚҚС суммасига:

дебет 4010 "Харидорлар ва буюртмачилардан олинадиган счётлар" счёти;

кредит 6410 "Бюджетга тўловлар бўйича қарз (турлари бўйича)" счёти;

в) хизмат кўрсатиш бўйича бажарилган ишларнинг ҳақиқий ҳажмига тааллуқли бўлган донни қуритиш ва тозалаш харажатлари суммаси дон маҳсулотлари ва донни қайта ишлаш корхоналарида 9130 - "Бажарилган иш ва кўрсатилган хизматларнинг таннархи" счётининг дебетида 2311 - "Донни қуритиш, тозалаш ва қўшимча ишлов бериш бўйича харажатлар" счёти билан боғланган ҳолда акс эттирилади.

108. Дон маҳсулотлари корхоналари норматив кўрсаткичларга қадар тозаланмаган донни юклаб жўнатишда тузилган шартномалар асосида қишлоқ хўжалик ишлаб чиқарувчиларидан қуритиш ва тозалаш учун илгари олинган тўловлар ҳисобидан қўшимча пул чегирмалари беришлари мумкин. Кўрсатилган чегирмаларни бериш билан боғлиқ операцияларни бухгалтерия ҳисобида акс эттириш қуйидаги тарзда амалга оширилади:

берилган чегирмалар суммасига:

дебет 9050 "Харидорлар ва буюртмачиларга берилган чегирмалар" счёти;

кредит 4011 "Дон учун харидорлардан олинадиган счётлар - тизим ичида", 4012 "Дон учун харидорлардан олинадиган счётлар - тизимдан ташқари" счётлари;

ҳисобот даврининг якунида 9050 "Харидорлар ва буюртмачиларга берилган чегирмалар" счётини ёпиш:

дебет 9010 "Тайёр маҳсулотларни сотишдан даромадлар" счёти;

кредит 9050 "Харидор ва буюртмачиларга берилган чегирмалар" счёти.

109. Харидорнинг тозаланмаган донни қуритиш ва тозалаш бўйича кўрсатилган хизмат харажатларини қоплаш учун чегирмалар олиши билан боғлиқ операцияларнинг бухгалтерия ҳисоби 6011 - "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - тизим ичида" счётининг дебетида "9030 - "Ишлар бажариш ва хизматлар кўрсатишдан даромадлар" счёти билан боғланган ҳолда акс эттирилади.

§-14. Донни сақлаш, қуритиш, тозалаш, қайта жойлаштириш

ва қайта ишлаш жараёнида юзага келган камайиш ва

йўқотишларни қоплаш учун молиявий захирани ҳисобга олиш

110. Дон маҳсулотлари корхоналарида молиявий захирани шакллантириш ва ундан фойдаланиш тартиби қонунчилик ҳужжатлари билан белгиланади.

111. Дон маҳсулотлари корхоналари бухгалтерия ҳисобида кўрсатилган захирани шакллантириш ва ундан фойдаланиш учун 1710 "Донни сақлаш, қуритиш, тозалаш, қайта жойлаштириш ва қайта ишлаш жараёнида юзага келган камайиш ва йўқотишларни қоплаш учун молиявий захира" счёти ишлатилади. 1710 "Донни сақлаш, қуритиш, тозалаш, қайта жойлаштириш ва қайта ишлаш жараёнида юзага келган камайиш ва йўқотишларни қоплаш учун молиявий захира" счёти бўйича аналитик ҳисоб ҳар бир экинга партиялар кесимида очилади.

112. Молиявий захирани шакллантириш бухгалтерия ҳисобида қуйидаги тарзда акс эттирилади:

а) қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчиларидан донни сотиб олишда натура ҳолидаги чегирмалар (доннинг физик ва ҳисобга олинган оғирлиги ўртасидаги фарқи) суммасига:

дебет 1010 "Хом ашё ва материаллар" счёти;

кредит 1710 "Донни сақлаш, қуритиш, тозалаш, қайта жойлаштириш ва қайта ишлаш жараёнида юзага келган камайиш ва йўқотишларни қоплаш учун молиявий захира" счёти;

б) қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчиларидан донни сотиб олишда пул чегирмалари суммасига:

дебет 6012 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - тизимдан ташқари" счёти;

кредит 1710 "Донни сақлаш, қуритиш, тозалаш, қайта жойлаштириш ва қайта ишлаш жараёнида юзага келган камайиш ва йўқотишларни қоплаш учун молиявий захира" счёти;

в) қайта ишланаётган доннинг ҳақиқий ҳажмига сифат кўрсаткичлари (намлик ва ифлослик аралашмаси) фарқи бўйича пул кўринишида ҳисобланадиган, донни сақлаш ва бошқа жойга кўчириш жараёнидаги камайишлар ва йўқотишларнинг ҳисоб-китоб суммасига:

дебет 2010 "Асосий ишлаб чиқариш" счёти;

кредит 1710 "Донни сақлаш, қуритиш, тозалаш, қайта жойлаштириш ва қайта ишлаш жараёнида юзага келган камайиш ва йўқотишларни қоплаш учун молиявий захира" счёти;

г) доннинг тизим ичида бошқа жойга ўтказилиши (ташиш) вақтида бошқа дон маҳсулотлари корхоналаридан олинган ҳақиқий ҳажмдаги доннинг сифат кўрсаткичлари (намлиги ва ифлослиги аралашмаси) фарқи бўйича пул кўринишида ҳисобланадиган, намлик ва ифлослиги аралашмаси бўйича чегирмалар суммасига:

дебет 6011 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - тизим ичида" счёти;

кредит 1710 "Донни сақлаш, қуритиш, тозалаш, қайта жойлаштириш ва қайта ишлаш жараёнида юзага келган камайиш ва йўқотишларни қоплаш учун молиявий захира" счёти;

д) юклаб жўнатилаётган доннинг ҳақиқий ҳажмига сифат кўрсаткичлари (намлиги ва ифлослиги аралашмаси) фарқи бўйича пул кўринишида ҳисобланадиган, намлик ва ифлослиги аралашмаси бўйича устамалар суммасига:

дебет 9120 "Сотилган товарларнинг таннархи" счёти;

кредит 1710 "Донни сақлаш, қуритиш, тозалаш, қайта жойлаштириш ва қайта ишлаш жараёнида юзага келган камайиш ва йўқотишларни қоплаш учун молиявий захира" счёти;

113. Молиявий захирадан фойдаланишни бухгалтерия ҳисобида акс эттириш қуйидаги тартибда амалга оширилади:

а) қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчиларидан донни сотиб олиш вақтида ундириладиган натура ҳолидаги устамалар (доннинг физик ва ҳисобга олинган оғирлиги ўртасидаги фарқи) суммасига:

дебет 1710 "Донни сақлаш, қуритиш, тозалаш, қайта жойлаштириш ва қайта ишлаш жараёнида юзага келган камайиш ва йўқотишларни қоплаш учун молиявий захира" счёти;

кредит 1010 "Хом ашё ва материаллар" счёти;

б) қишлоқ хўжалик ишлаб чиқарувчиларидан донни сотиб олиш вақтидаги пул устамалари суммасига:

дебет 1710 "Донни сақлаш, қуритиш, тозалаш, қайта жойлаштириш ва қайта ишлаш жараёнида юзага келган камайиш ва йўқотишларни қоплаш учун молиявий захира" счёти;

кредит 6012 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - тизимдан ташқари" счёти;

в) амалда қайта ишланадиган доннинг ҳажмида сифат кўрсаткичлари (намлик ва ифлослик аралашмаси) фарқига пул кўринишида ҳисобланадиган, доннинг сифат кўрсаткичлари ёмонлашганида физик оғирлиги ошишини ҳисоб-китоб суммасига:

дебет 1710 "Донни сақлаш, қуритиш, тозалаш, қайта жойлаштириш ва қайта ишлаш жараёнида юзага келган камайиш ва йўқотишларни қоплаш учун молиявий захира" счёти;

кредит 2010 "Асосий ишлаб чиқариш" счёти;

г) доннинг тизим ичида бошқа жойга ўтказилиши (ташиш)да бошқа дон маҳсулотлари корхоналаридан амалда олинган доннинг физик ҳажми сифат кўрсаткичлари (намлиги ва ифлослиги аралашмаси) фарқи бўйича пул кўринишида ҳисобланадиган, намлик ва ифлослик аралашмаси бўйича устамалар суммасига:

дебет 1710 "Донни сақлаш, қуритиш, тозалаш, қайта жойлаштириш ва қайта ишлаш жараёнида юзага келган камайиш ва йўқотишларни қоплаш учун молиявий захира" счёти;

кредит 6011 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - тизим ичида" счёти;

д) юклаб жўнатилаётган доннинг ҳақиқий ҳажми сифат кўрсаткичлари (намлиги ва ифлослиги аралашмаси) фарқи бўйича пул кўринишида ҳисобланадиган, намлик ва ифлослик аралашмаси бўйича чегирмалар суммасига:

дебет 1710 "Донни сақлаш, қуритиш, тозалаш, қайта жойлаштириш ва қайта ишлаш жараёнида юзага келган камайиш ва йўқотишларни қоплаш учун молиявий захира" счёти;

кредит 9120 "Сотилган товарлар таннархи" счёти;

е) механизациялашган тозалаш ва ишлов беришга берилган доннинг қиймати ва қонунчилик ҳужжатларида белгиланган тартибда ишлов бериш вақтида йўқотишлар каби ҳисобдан чиқариладиган, ишлов беришдан кейин олинган асосий маҳсулотлар (сифатли дон), қўшимча маҳсулотлар ва ҳисобга олиш баҳоси бўйича чиқитлар қиймати ўртасидаги фарқ суммасига:

дебет 1710 "Донни сақлаш, қуритиш, тозалаш, қайта жойлаштириш ва қайта ишлаш жараёнида юзага келган камайиш ва йўқотишларни қоплаш учун молиявий захира" счёти;

кредит 2312 "Элеваторлар ва омборхоналарда донни механизациялашган тозалаш ва қўшимча ишлов бериш бўйича ёрдамчи ишлаб чиқариш" счёти;

ж) донни сақлаш жойларини тозалаш далолатномалари тузилганидан кейин, шунингдек инвентаризация натижалари бўйича қарорлар қабул қилинганидан кейин намлик ва ифлослик аралашмаси бўйича сифатининг яхшиланиши ҳисобига ҳосил бўладиган оқланган камомад суммасига, 5910 "Камомадлар ва қийматликларнинг бузилишидан йўқотишлар" счётида ҳисобга олинадиган етишмайдиган дон ва дон маҳсулотлари қиймати суммасига:

дебет 1710 "Донни сақлаш, қуритиш, тозалаш, қайта жойлаштириш ва қайта ишлаш жараёнида юзага келган камайиш ва йўқотишларни қоплаш учун молиявий захира" счёти;

кредит 5910 "Камомадлар ва қийматликларнинг бузилишидан йўқотишлар" счёти.

114. Кўп компонентли омихта ем компонентлари меъёрий дозаторлари билан ишловчи омихта ем цехлари ва корхоналари бўйича бундай ҳисоблар тузилмайди ва захиралар яратилмайди.

115. Агарда доннинг барча партиялари тугаганидан кейин ва намлик, ифлослик аралашмаси бўйича сифати яхшиланганлиги ҳисобига ҳосил бўлган камомад қиймати ҳисобдан чиқарилганидан, қонунчилик ҳужжатларида кўзда тутилган мақсадларда молиявий захира маблағлари ишлатилганидан кейин 1710 "Донни сақлаш, қуритиш, тозалаш, қайта жойлаштириш ва қайта ишлаш жараёнида юзага келган камайиш ва йўқотишларни қоплаш учун молиявий захира" счётида йил якунида фойдаланилмаган маблағлар қолса, бу маблағлар махсус ҳисоб-китоб бўйича кейинги йилга ўтаётган дон захираларидаги оқланган камомадларни қоплаш учун зарур молия захираси маблағлари чиқариб ташланган ҳолда 9390 "Бошқа операцион даромадлар" счётига ўтказилиши лозим.

116. Молиявий захирани шакллантириш ва ундан фойдаланишни бухгалтерия ҳисобида акс эттириш бўйича мисоллар мазкур Йўриқноманинг 1, 2 ва 7-иловаларида келтирилади.

§-15. Экиладиган уруғликни қабул қилиш

ва тозалашни ҳисобга олиш хусусиятлари

117. Давлат эҳтиёжлари учун навли ва дурагай дон уруғликларини қабул қилиш, асосан уруғчилик хўжаликларида навни янгилаш ва навни алмаштиришни ўтказиш учун қишлоқ хўжалик корхоналарига зарурий ёрдам кўрсатиш мақсадида ҳамда бошоқли дон экинларининг навли ва дурагай дон уруғларини давлат фондини шакллантириш учун, ихтисослаштирилган дон маҳсулотлари корхоналари томонидан амалга оширилади.

Дон маҳсулотлари корхоналарига келиб тушган навли ва дурагай дон уруғлари белгиланган шаклдаги ҳужжатларга эга бўлиши зарур. Уруғликларга берилган ҳужжатларда топширилаётган экин ва навга (гибридга) тегишли бўлган барча устунлар тўлдирилиши лозим.

118. Ҳар бир келиб тушаётган бир турдаги уруғликлар партияси навга оид ҳужжатга эга бўлиши зарур.

Навга оид ҳужжат бўлмаган, ушбу экин учун у тўлиқ тўлдирилмаган ёки ҳужжатда кўрсатилган топширилаётган дон сифати номувофиқ бўлган тақдирда, партиялар қонунчилик ҳужжатларида белгиланган тартибда оддий дон сифатида қабул қилиниши мумкин.

119. Топширувчидан навли уруғликларини қабул қилишда олинадиган уруғликнинг нав ва экин ҳужжатлари корхонанинг бухгалтерия хизматида ҳисоб-китоб ҳужжатлари билан бирга белгиланган тартибда сақланади.

120. Дон маҳсулотлари корхоналари кондицияли уруғликларни, шунингдек кондицияга етмаган уруғликларни (кейинги ўринларда - уруғлик материал) қабул қилади. Уруғлик стандартининг 1, 2, 3-синф талабларига жавоб берадиган навланган кондицияли дон кондицияли уруғлик ҳисобланади. Уруғлик стандарти (ГОСТ 10467-76)га мувофиқ бўлмаган районлаштирилган ва истиқболли навларнинг уруғлик дони кондицияга етмаган уруғликлар деб ҳисобланади.

121. Қишлоқ хўжалиги корхоналари дон маҳсулотлари корхоналарининг уруғлик тозалайдиган цехларини амалдаги ГОСТга мувофиқ бўлган ҳақиқий намлиги ва сифати бўйича ишлов беришдан кейин белгиланган ҳажмдаги 1-синф уруғлик навларининг олинишини таъминлайдиган лозим миқдордаги уруғлик материаллари билан таъминлайди.

122. Уруғчилик хўжаликлари томонидан уруғлик материаллари сотилаётганида дон маҳсулотлари корхоналари лабораториялари чиқиш ҳисоб-китобларни аниқлайди. Бунда дастлабки ҳисоб-китоблар товар-дон каби прейскурант харид нархларида, кондицияли уруғнинг чиқиш ҳисоб-китоби физик оғирлиги бўйича, нав устамаси қўшилмасдан амалга оширилади. Базис кондицияси сифатида давлатлараро ва республика стандартларида белгиланган базис сифат нормалари қабул қилинади.

123. Уруғлик тозаловчи цехлари бўлган дон маҳсулотлари корхоналари якуний ҳисоб-китобларни уруғликларни сертификатлаштириш ва сифатини назорат қилиш бўйича ваколатли орган томонидан берилган мувофиқлик сертификатига мувофиқ, навли уруғликларининг синфи ва тоифалари бўйича ҳақиқий натижаларига нав устамаларини тўлаш йўли билан уруғликларни тозалаш ва ишлов бериш бўйича барча ишлар тугалланганидан кейин амалга оширади. Нав устамалари қонунчилик ҳужжатларига мувофиқ белгиланади.

124. Дон маҳсулотлари корхоналари бухгалтерия ҳисобида қишлоқ хўжалик ишлаб чиқарувчиларидан сотиб олиш тартибида келиб тушаётган уруғлик материалларини акс эттириш қуйидаги тартибда амалга оширилади:

а) ҳисоб-китоблар бўйича чиқиши аниқланадиган кондицияли уруғликларни сотиб олиш қийматига:

дебет 1010 "Хом ашё ва материаллар" счёти;

кредит 6012 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - тизимдан ташқари" счёти;

б) ҳисоб-китоблар бўйича чиқиши аниқланадиган қўшимча дон маҳсулотлари ва чиқитларининг прейскурант улгуржи-сотиш нархлари бўйича қийматига:

дебет 1010 "Хом ашё ва материаллар" счёти;

кредит 6012 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - тизимдан ташқари" счёти;

в) уруғлик материалларни тайёрлаш ва уларни жорий сақлаш ёки фойдаланиш жойларигача олиб келиш бўйича транспорт-тайёрлов харажатлари қийматига:

дебет 1511 "Донни сотиб олиш билан боғлиқ харажатлар" счёти;

кредит 6010 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар", (1000) материалларни ҳисобга олувчи, (6700) меҳнат ҳақи бўйича ходим билан ҳисоблашишларни ҳисобга олувчи, (6500) суғурта ва мақсадли давлат жамғармаларига тўловлар бўйича қарзни ҳисобга олувчи ва бошқа тегишли счётлар;

г) ҚҚС тўловчилари (шу жумладан, кўрсатилган транспорт ва бошқа хизматлари бўйича) бўлган корхоналар ҳисобига киритиладиган ҚҚС суммасига:

дебет 4410 "Бюджетга солиқлар ва йиғимлар бўйича бўнак тўловлари (турлари бўйича)" счёти;

кредит 6012 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - тизимдан ташқари" счёти;

д) ҚҚС солиғи (шу жумладан, кўрсатилган транспорт ва бошқа хизматлари бўйича) тўловчилари бўлмаган корхоналар учун уруғлик материалларни сотиб олиш қийматига қўшиладиган ҚҚС суммасига:

дебет 1511 "Донни сотиб олиш билан боғлиқ харажатлар" счёти;

кредит 6012 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - тизимдан ташқари" счёти;

е) уруғлик материалларни норматив кўрсаткичларга қадар қуритиш ва тозалаш бўйича қишлоқ хўжалик ишлаб чиқарувчиларига қонунчилик ҳужжатларида белгиланган тартибда хизматлар кўрсатишдан олинадиган суммага:

дебет 4010 "Харидорлар ва буюртмачилардан олинадиган счётлар" счёти;

кредит 9030 "Ишлар бажариш ва хизматлар кўрсатишдан даромадлар" счёти;

ж) донни тозалаганлик ва қуритганлик учун тўловлардан ҳисоблаб чиқарилган ҚҚС суммасига:

дебет 4010 "Харидорлар ва буюртмачилардан олинадиган счётлар" счёти;

кредит 6410 "Бюджетга тўловлар бўйича қарз (турлари бўйича)" счёти;

з) тозалаш ва ишлов беришдан кейин амалда олинган кондицияли уруғларнинг чиқиши бўйича кондицияли навли уруғликлар учун сотиб олиш қийматига устамалар суммасига:

дебет 1010 "Хом ашё ва материаллар" счёти;

кредит 6012 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - тизимдан ташқари" счёти;

и) тозалаш ва ишлов беришдан кейин амалда олинган кондицияли уруғликларнинг чиқиши бўйича кондицияли навли уруғликлар учун сотиб олиш қийматининг камайган суммасига:

дебет 6012 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - тизимдан ташқари" счёти;

кредит 1010 "Хом ашё ва материаллар" счёти;

к) тозалаш ва ишлов беришдан кейин амалда олинган қўшимча дон маҳсулотлари ва чиқитлари қийматига прейскурант улгуржи-сотиш нархлари бўйича қўшимча тўловлар суммасига:

дебет 1010 "Хом ашё ва материаллар" счёти;

кредит 6012 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - тизимдан ташқари" счёти;

л) тозалаш ва ишлов беришдан кейин амалда олинган қўшимча дон маҳсулотлари ва чиқитлари қийматининг камайган прейскурант улгуржи-сотиш нархлари бўйича суммасига:

дебет 6012 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - тизимдан ташқари" счёти;

кредит 1010 "Хом ашё ва материаллар" счёти;

м) қонунчилик ҳужжатларида белгиланган тартибда қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчиларига қайтариб берилган қўшимча дон маҳсулотлари ва чиқитлари қийматига (ҚҚСсиз):

дебет 9220 "Бошқа активларнинг чиқиб кетиши" счёти;

кредит 1010 "Хом ашё ва материаллар" счёти;

дебет 6012 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - тизимдан ташқари" счёти;

кредит 9220 "Бошқа активларнинг чиқиб кетиши" счёти;

125. Яроқсиз чиқитларнинг қиймати, қуриб камайиш ва норматив механик йўқотишлар Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 5 февралдаги 54-сон қарори билан тасдиқланган "Маҳсулот (ишлар, хизматлар)ни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатларининг таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тўғрисида"ги низомга (Ўзбекистон Республикаси ҚТ, 1999 й., 2-сон, 9-модда) мувофиқ дон уруғларининг тайёр кондицияли ишлаб чиқариш қийматига киритилади.

126. Донни қуритиш, тозалаш, ишлов бериш ва уни уруғлик кондицияларигача етказиш бўйича харажатларнинг бухгалтерия ҳисоби, шунингдек дон маҳсулотлари корхоналарининг қуритиш ва тозалаш бўйича хизматларини кўрсатиш ушбу Йўриқномада назарда тутилган тартибда амалга оширилади. Бошқа операцияларни, шу жумладан тайёр нав уруғликларини сотиш, уларнинг ишлаб чиқариш таннархини ҳисобдан чиқариш билан боғлиқ операцияларни акс эттириш бухгалтерия ҳисоби тўғрисидаги қонунчилик ҳужжатларида назарда тутилган тартибда амалга оширилади.

127. Навли ва дурагай уруғликларни сотиб олиш, шунингдек етказиб берувчилар билан ҳисоб-китоблар қилиш билан боғлиқ операцияларнинг бухгалтерия ҳисобида акс эттирилиши бўйича мисоллар мазкур Йўриқноманинг 6-иловасида келтирилган.

III. ДОН МАҲСУЛОТЛАРИ КОРХОНАЛАРИДА

ДОН ВА УНИ ҚАЙТА ИШЛАШ МАҲСУЛОТЛАРИ

ТЎҒРИСИДАГИ АХБОРОТЛАРНИ МОЛИЯВИЙ

ҲИСОБОТДА АКС ЭТТИРИШ ВА ОЧИБ

БЕРИШ ХУСУСИЯТЛАРИ

128. Дон маҳсулотлари корхоналари томонидан молиявий ҳисоботни тузиш ва тақдим қилиш "Молиявий ҳисобот шаклларини тўлдириш бўйича Қоидалари"га мувофиқ (2003 йил 24 январь, рўйхат рақами 1209 - Меъёрий ҳужжатлар ахборотномаси, 2003 йил, 1-2-сон) амалга оширилади. Молиявий ҳисоботни тақдим қилиш муддатлари "Чораклик ва йиллик молиявий ҳисоботларни тақдим этиш муддатлари тўғрисида"ги низомга (2000 йил 3 июль, рўйхат рақами 942 - Меъёрий ҳужжатлар ахборотномаси, 2000 йил, 13-сон) мувофиқ белгиланади.

129. Дон ва уни қайта ишлаш маҳсулотлари уларнинг классификацияси (уларнинг корхона хўжалик фаолиятида ишлатилиши усули (дон маҳсулотлари ишлаб чиқариш учун, қайта сотиш учун)дан келиб чиққан ҳолда гуруҳлар (турлар) бўйича тақсимланиши)га мувофиқ бухгалтерия балансида акс эттирилади.

130. "Товар-моддий захиралар, жами" (140-сатр) сатри бўйича 150, 160, 170, 180-сатрларда кўрсатилган ишлаб чиқариш захиралари, тугалланмаган ишлаб чиқариш, тайёр маҳсулот ва товарлар қолдиқлари кўрсатилади.

131. Ишлаб чиқариш захиралари (150-сатр) сатри бўйича 1000 "Материалларни ҳисобга олувчи счётлар" счётида ҳисобга олинадиган доннинг ҳисобга олиш (улгуржи-сотиш) қиймати ва хом ашё захиралари, сотиб олинган ярим фабрикатлар ва бутловчи буюмлар, ёқилғи, эҳтиёт қисмлар, қурилиш материаллари, идишлар ва идиш материаллари, инвентарь ва хўжалик буюмлари, қайтариб бериладиган чиқитлар ва бошқа моддий қийматликлар қиймати кўрсатилади.

Бунда "Ишлаб чиқариш захиралари" сатри қуйидаги суммаларга корректировка қилинади:

а) 1710 "Донни сақлаш, қуритиш, тозалаш, қайта жойлаштириш ва қайта ишлаш жараёнида юзага келган камайиш ва йўқотишларни қоплаш учун молиявий захира" счётида ҳисобга олинган молиявий захира суммаси;

б) 1810 "Доннинг республика ичидаги улгуржи-сотиш ва сотиб олиш нархлари ўртасидаги ижобий (салбий) фарқлар" ва 1820 "Республика ичидаги улгуржи-сотиш нархларининг ўзгариши билан доннинг қиймати ошиши (камайиши)" счётларида ҳисобга олинадиган нархлардаги фарқлар суммаси;

в) 1511 "Донни сотиб олиш билан боғлиқ харажатлар" счётида ҳисобга олинадиган дон ва дон маҳсулотларини тайёрлаш ва сотиб олиш билан боғлиқ харажатлар суммаси;

г) (1600) материаллар қийматидаги фарқларни ҳисобга олувчи счётларидан фойдаланилганида, ушбу счётлардаги кўрсатилган суммалар.

132. Товар-моддий захираларнинг бошқа турлари бухгалтерия балансида корхонанинг ҳисобга олиш сиёсатида назарда тутилган захираларни баҳолаш усулларидан келиб чиққан ҳолда белгиланган қиймат бўйича акс эттирилади.

133. "Тугалланмаган ишлаб чиқариш" (160-сатр) сатри бўйича (2000) асосий ишлаб чиқаришни ҳисобга олувчи, (2100) ўзида ишлаб чиқарилган ярим тайёр маҳсулотларни ҳисобга олувчи, (2300) ёрдамчи ишлаб чиқаришни ҳисобга олувчи, (2700) хизмат кўрсатувчи хўжаликларни ҳисобга олувчи счётларда ҳисобга олиб бориладиган тугалланмаган ишлаб чиқариш ва тугалланмаган ишлар (хизматлар) бўйича харажатлар кўрсатилади.

134. "Тайёр маҳсулот" (170-сатр) сатри бўйича (2800) тайёр маҳсулотларни ҳисобга олувчи счётларда ҳисобга олинадиган, техник шартлар ва стандартларга мувофиқ бўлган, таҳлилдан ўтган ва қабул қилинган, шу жумладан комиссияга (сақлаш учун жавобгарликка) берилган, ишлаб чиқарилиши тугалланган маҳсулот қолдиғининг ҳақиқий ишлаб чиқариш таннархи кўрсатилади. Кўрсатиб ўтилган талабларга жавоб бермайдиган маҳсулотлар тугалланмаган ҳисобланади ва тугалланмаган ишлаб чиқариш таркибида кўрсатилади.

135. "Товарлар" (180-сатр) сатри бўйича омборхоналардаги товарларнинг қиймати, бошқа корхоналарга комиссияга (консигнацияга) берилган товарлар қиймати, товарлар жойлаштирилган идишлар ва бўш идишлар, йўлдаги товарлар ва корхона томонидан сотиб олинган (2900) товарларни ҳисобга олувчи счётларда ҳисобга олинадиган, савдо устамаси олиб ташланган бошқа товарларнинг қиймати кўрсатилади. Шунингдек 2911 "Дон", 2912 "Давлат захирасидаги дон"ни ҳисобга олувчи счётларида ҳисобга олинадиган келгусида сотиш учун сотиб олинган дон ҳам ҳисобга олиш (улгуржи-сотиш) қиймати бўйича "Товарлар" сатрида акс эттирилади.

Бунда "Товарлар" сатри қуйидаги суммаларга корректировка қилинади:

а) 1710 "Донни сақлаш, қуритиш, тозалаш, қайта жойлаштириш ва қайта ишлаш жараёнида юзага келган камайиш ва йўқотишларни қоплаш учун молиявий захира" счётида ҳисобга олинган молиявий захира суммаси;

б) 1810 "Доннинг республика ичидаги улгуржи-сотиш ва сотиб олиш нархлари ўртасидаги ижобий (салбий) фарқлар" ва 1820 "Республика ичидаги улгуржи-сотиш нархларининг ўзгариши билан доннинг қиймати ошиши (камайиши)" счётларида ҳисобга олинадиган нархлардаги фарқлар суммаси;

в) 1511 "Донни сотиб олиш билан боғлиқ харажатлар" счётида ҳисобга олинадиган дон ва дон маҳсулотларини тайёрлаш ва сотиб олиш билан боғлиқ харажатлар суммаси;

г) (1600) материаллар қийматидаги фарқларни ҳисобга олувчи счётларидан фойдаланилганида, ушбу счётлардаги кўрсатилган суммалар.

136. Бухгалтерия ҳисоботида, моҳиятини ҳисобга олган ҳолда энг камида қуйидаги маълумотлар очиб берилиши лозим:

моддий-ишлаб чиқариш захираларини гуруҳлари (турлари) бўйича баҳолаш усуллари тўғрисида, дон бундан истисно;

моддий-ишлаб чиқариш захираларини баҳолаш усулларининг ўзгариши оқибатлари тўғрисида;

гаровга берилган моддий-ишлаб чиқариш захираларининг қиймати тўғрисида;

молиявий захиранинг миқдори ва ҳаракати тўғрисида;

республика ичидаги доннинг улгуржи-сотиш ва сотиб олиш нархлари ўртасидаги ижобий (салбий) фарқларнинг миқдори ва ҳаракати тўғрисида;

республика ичидаги улгуржи-сотиш нархларининг ўзгариши муносабати билан доннинг қиймати ошиши (камайиши) миқдори катталиги ва ҳаракати тўғрисида;

дон ва дон маҳсулотларини тайёрлаш ва сотиб олиш билан боғлиқ харажатларнинг миқдори ва ҳаракати тўғрисида;

материаллар қийматидаги фарқлар (улар алоҳида ҳисобга олинганида) миқдори ва ҳаракати тўғрисида;

донни қуритганлик ва тозалаганлик учун тўловлар бўйича маблағларнинг миқдори ва ҳаракати тўғрисида;

келгуси йилга захиралар сифатида ўтаётган доннинг келажакдаги оқланган камомадларини қоплаш учун зарур молиявий захира маблағларининг миқдори тўғрисида;

улуш қўшиш асосидаги, шунингдек сақлаш учун жавобгарлик тўғрисидаги шартномалар бўйича дон ва уни қайта ишлаш маҳсулотларининг миқдор ва қиймат кўринишида мавжудлиги ва ҳаракати тўғрисида.

IV. ЯКУНИЙ ҚОИДА

137. Ушбу Йўриқнома "Ўздонмаҳсулот" акциядорлик компанияси ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Давлат дон инспекцияси билан келишилган.

Йўриқномага

1-ИЛОВА

Натура ҳолида ва пул чегирмалари

(устамалари)ни ҳисоблаб чиқариш, етказиб

берувчилар билан ҳисоб-китоблар, нархлардаги

фарқни аниқлаш, қуритиш ва тозалаш учун тўловлар

миқдори ва юқорида кўрсатилган операцияларни акс

эттириш бўйича намунавий бухгалтерлик ёзувлари,

шунингдек донни қайта ишлаш корхоналари бўйича

сотиб олинадиган доннинг таннархини

шакллантириш бўйича

МИСОЛЛАР

1-мисол.

3-синфдаги юмшоқ буғдой "Гулистон" фермер хўжалигидан сотиб олинган. Физик оғирлиги 150000 кг. 1 тонна базис кондицияси учун прейскурант сотиб олиш нархи 75100 сўм, прейскурант эркин улгуржи-сотиш нархи 96800 сўм. Юк хўжалик транспорти билан етказиб берилган, етказиб берганлик учун ҚҚС билан бирга 258041 сўм ҳисоблаб чиқарилган. 1 тонна донни тозалаш учун тўлов шартнома бўйича ҚҚС билан бирга 1750 сўмни ташкил этади. Қабул қилинган донга Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитасининг 2005 йил 13 майдаги 18-08-08/19-сон ва "Ўздонмаҳсулот" АК Бошқарувининг 2005 йил 14 майдаги 14-1-23-181-сон қарори билан тасдиқланган 10-шакл бўйича (кейинги ўринларда - 10-шакл) 8 июнда 278-сонли қабул қилиш квитанцияси ёзилган.

Натура ҳолидаги чегирмалар (устамалар) учун тайёрлов кондицияларининг сифат кўрсаткичлари:

Натура ҳолидаги чегирма 150000 * 0,7:100 = 1050 кг

Ҳисобга олинган оғирлик 150000 - 1050 = 148950 кг

Прейскурант сотиб олиш нархи бўйича ҳисобга олинган оғирликнинг қиймати 148950 * 75,1=11186145 сўм

Пул устамалари (чегирмалари) учун тайёрлов кондицияларининг сифат кўрсаткичлари:

Пул устамаси қиймати 11186145 * 0,2 / 100 = 22372 сўм.

Тозалаганлик учун тўлов 1750 * 150 = 262500 сўм.

Хўжаликнинг ўз автотранспорти билан етказиб бериши ҚҚС билан бирга 258041 сўм, ҚҚСсиз 215034 сўм. Фермер хўжалигига тўланиши керак бўлган сумма: 11 186 145 + 22 372 + 258041 = 11 466 558 сўм, фермер хўжалигидан тозалаганлик учун олинадиган тўлов 262 500 сўм.

Прейскурант эркин улгуржи-сотиш нархга натура ҳолидаги чегирма қиймати 1050 * 96,8 = 101640 сўм.

Эркин улгуржи-сотиш ва сотиб олиш нархи ўртасидаги фарқ (96,80 - 75,10) * 148950 = 3232215 сўм (ижобий).

Ушбу мисол бўйича бухгалтерия ёзувлари схемаси:

а) қишлоқ хўжалик ишлаб чиқарувчиларидан сотиб олиш тартибида келиб тушган донни ҳисобга олиш оғирлиги бўйича аниқланадиган қийматига:

б) дон маҳсулотлари корхоналарига етказиб берилган доннинг намлик ва ифлослик аралашмаси бўйича базис нормаларидан фарқига сифат кўрсаткичлари бўйича ҳисоблаб чиқиладиган ҳақиқий оғирлигига натура ҳолидаги чегирма суммасига:

в) бошқа сифат белгилари (кўрсаткичлари) (намлик ва ифлослиги аралашмасидан ташқари) бўйича базис нормаларидан фарқлар бўлганида ҳисоблаб чиқиладиган нархга пул устамаси суммасига:

г) донни тайёрлаш ва уларни жорий сақлаш ёки фойдаланиш жойларигача олиб келиш бўйича транспорт-тайёрлов харажатлари суммасига:

д) ҚҚС тўловчилари (шу жумладан, кўрсатилган транспорт ва бошқа хизматлари бўйича) бўлган корхоналар ҳисобига киритиладиган ҚҚС суммасига:

е) қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчиларидан норматив кўрсаткичларга қадар уруғлик материалларни қуритганлик ва тозалаганлик учун қонунчилик ҳужжатларида белгиланган тартибда ундириб олинадиган тўловлар суммасига:

ж) донни қуритиш ва тозалаш учун тўловлардан ҳисоблаб чиқилган ҚҚС суммасига:

з) давлат эҳтиёжлари учун сотиб олинган доннинг улгуржи-сотиш ва сотиб олиш (прейскурант ёки шартномавий) нархлари ўртасидаги ижобий фарқ бўйича:

3-синфдаги физик оғирлиги 150000 кг юмшоқ буғдойнинг 1 тоннаси улгуржи-сотиш нархи бўйича 96800 сўм бўлганида 14520000 сўмни ташкил этади. Назорат суммаси 11186145 + 101640 + 3232215 = 14520000 сўм.

Ушбу мисолда корхонага ҳақиқий оғирлиги 150000 кг бўлган буғдой келиб тушган, омборхона ҳисоби бўйича ва "Дон, дон маҳсулотларининг келиб тушиш журнали"да (3-илова, 1-сон жадвал) кирим қилинади, 8-устунда кўрсатилади, унинг қиймати эса ҳисобга олинган оғирлик қийматидан келиб чиқиб, 11186145 сўмни ташкил этади. "Дон, дон маҳсулотларининг келиб тушиши журнали"га қишлоқ хўжалик ишлаб чиқарувчиларидан келиб тушган дон маҳсулотлари "Дон ва дон маҳсулотлари учун пул ҳисоб-китоблари тўғрисидаги маълумотнома" асосида киритилади.

2-мисол.

"Бўстон" фермер хўжалигидан шартномавий сотиб олиш нархи бўйича 1 тоннаси 112050 сўм бўлган 150000 кг оддий шоли дони келиб тушди. Юк жалб қилинган автотранспорт хўжалиги транспорти билан етказиб берилган, етказиб берганлик учун ҚҚС билан бирга 264000 сўм ҳисобланган. Хўжаликдан шартнома бўйича 1 тоннани тозалаб берганлик учун ҚҚС билан бирга 1780 сўм миқдорида тўлов ундирилади.

Қабул қилинган донга 10-шакл бўйича 9 июнда 318-сонли қабул қилиш квитанцияси ёзилган.

Натура ҳолидаги чегирмалар (устамалар) учун шоли донини тайёрлов кондицияларининг сифат кўрсаткичлари:

Натура ҳолидаги устама 150000 * 0,8 / 100 = 1200 кг

Ҳисобга олинган оғирлик 150000 + 1200 = 151200 кг

Шартномавий сотиб олиш нархи бўйича ҳисобга олинган оғирлик қиймати 151,2 * 112050 = 16941960 сўм.

Натура ҳолидаги устама қиймати 112050 * 1,2 = 134460 сўм.

Пул устамалари (чегирмалари) учун тайёрлов кондицияларининг сифат кўрсаткичлари:

Пул устамаси қиймати 16941960 * 0,51 / 100 = 86404 сўм.

Тозалаганлик учун тўлов 1780 * 150 = 267000 сўм.

Автохўжалик транспорти билан донни етказиб бериш ҚҚСсиз 220000 сўм, ҚҚС 44000 сўм.

Хўжаликка жами бўлиб, 16941 960 + 86 404 = 17028 364 сўм, транспорт харажатлари учун қўшимча (220000 + 44000) = 264000 сўм тўланиши лозим, уларни қоплаш шартнома бўйича қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчисига тўланса, жами тўлов суммаси 17292364 сўмни ташкил этади. Фермер хўжалигидан тозалаш учун олинадиган тўлов 267000 сўм.

Ушбу мисол бўйича бухгалтерия ёзувлари схемаси:

а) қишлоқ хўжалик ишлаб чиқарувчиларидан сотиб олиш тартибида келиб тушган шоли донини ҳисобга олиш оғирлиги бўйича аниқланадиган қийматига:

б) дон маҳсулотлари корхоналарига етказиб берилган шоли донининг намлик ва ифлослиги аралашмаси бўйича базис нормаларидан фарқи сифат кўрсаткичлари бўйича ҳисоблаб чиқиладиган физик оғирлигига натура ҳолидаги устама суммасига:

в) бошқа сифат белгилари (кўрсаткичлари) (намлик ва ифлослик аралашмасидан ташқари) бўйича базис нормаларидан фарқлар бўлганида ҳисоблаб чиқиладиган нархга пул устамаси суммасига:

г) шоли донини тайёрлаш ва уларни жорий сақлаш ёки фойдаланиш жойларигача олиб келиш бўйича транспорт-тайёрлов харажатлари суммасига:

д) ҚҚС тўловчилари (шу жумладан, кўрсатилган транспорт ва бошқа хизматлари бўйича) бўлган корхоналар ҳисобига киритиладиган ҚҚС суммасига:

е) қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчиларидан норматив кўрсаткичларга қадар уруғлик материалларни қуритганлик ва тозалаганлик учун қонунчилик ҳужжатларида белгиланган тартибда ундириб олинадиган тўловлар суммасига:

ж) донни қуритиш ва тозалаш учун тўловлардан ҳисоблаб чиқилган ҚҚС суммасига:

Физик оғирлиги қиймати 112050 * 150 = 16807500 сўм ёки 16941960 - 134460 = 16807500 сўм.

"Дон, дон маҳсулотларининг келиб тушиши журнали"га (3-илова, 1-сон жадвал) маълумотлар 1-мисолдаги доннинг маълумотларига ўхшаш тариқада киритилади.

3-мисол.

"Оқолтиндон" ОАЖ 3-синфдаги 60 тонна буғдойни 1 тоннаси учун 96800 сўмдан прейскурант улгуржи-сотиш нархи бўйича вагонда юклаб жўнатди. Юкни ташиб берганлик учун етказиб берувчи 88180 сўм темир йўл тарифи ва 17636 сўм ҚҚС тўлади. Бундан ташқари, 29040 сўмлик ҚҚС билан бирга 145200 сўмлик тайёрлов-таъминот устамаси, донни тайёрлашда ҳисоб-китоб қилиш учун олинган 290 400 сўм учун кредит фоизлари, шунингдек дон ишлаб чиқарувчилардан "Оқолтиндон" ОАЖгача донни транспортда ташиш билан боғлиқ 23655 сўмлик ҚҚС билан бирга 118275 сўмлик тўлов харажатлари тақдим қилинган.

Юклаб жўнатилган буғдойга 2002 йил 19 июнда 655-сон ҳисоб-фактура тақдим қилинган.

60 тонна буғдой * 96800 = 5808000 сўм.

Тайёрлов-таъминот устамаси 145200 сўм.

ҚҚС 29040 сўм.

Кредитлар учун фоизлар 290400 сўм.

Хўжаликлардан ОАЖ элеваторларигача транспорт харажатлари 118275 сўм.

ҚҚС 23655 сўм.

Темир йўл тарифи 88180 сўм.

ҚҚС 17636 сўм.

Ҳисоб-фактура бўйича жами тўловлар 6520386 сўм.

Олувчининг станциясида буғдой ўлчаб кўрилганида 2000 кг камомад аниқланган, бу ҳақда тижорат далолатномаси тузилган.

Ҳужжатларни ишлаб чиқишда умумий камомаддан 5808 сўмлик 60 кг камомад ташиш мобайнида табиий йўқотишлар нормалари доирасидаги камомадга киритилган ва 187792 сўмлик 1940 кг камомад табиий йўқотишлар нормаларидан ташқари юк етишмаслиги деб етказиб берувчининг айби ҳисобланган ва етказиб берувчига етишмаётган юк қийматини қоплаш учун даъво киритилган. Етказиб берувчи кўрсатиб ўтилган камомадни харидорга қоплаши, сотишдан олинган даромадлар счётларидан олиб, ҳисобга олиш бўйича етишмаётган юкни қайта тиклаши зарур.

4-мисол.

"Косон дон" МЧЖ (Косон ш.) 3-синфдаги 60 тонна буғдойни 1 тоннаси учун 96800 сўмдан прейскурант улгуржи-сотиш нархи бўйича вагонда юклаб жўнатди. Юкни ташиб берганлик учун етказиб берувчи 81130 сўм темир йўл тарифи ва 16226 сўм ҚҚС тўлади. Бундан ташқари, 29040 сўмлик ҚҚС билан бирга 174240 сўмлик тайёрлов-таъминот устамаси, донни тайёрлашда ҳисоб-китоб қилиш учун олинган 290 400 сўм учун кредит фоизлари, шунингдек дон ишлаб чиқарувчилардан "Косон дон" МЧЖгача транспортда ташиш билан боғлиқ 33714 сўмлик ҚҚС билан бирга 168750 сўмлик тўлов харажатлари тақдим қилинган.

Юклаб жўнатилган буғдойга 2002 йил 21 июнда 711-сон ҳисоб-фактура тақдим қилинган.

60 тонна буғдой * 96800 = 5808000 сўм.

Тайёрлов-таъминот устама қиймати (3%) 145200 сўм.

ҚҚС 29040 сўм.

Кредитлар учун фоизлар 290400 сўм.

Хўжаликлардан "Косон дон" МЧЖгача транспорт харажатлари 168570 сўм.

ҚҚС 33714 сўм.

Темир йўл тарифи 81130 сўм.

ҚҚС 16226 сўм.

Ҳисоб-фактура бўйича жами тўловлар 6572280 сўм.

Олувчининг станциясида юк ўлчаб кўрилганида 61 тоннани ташкил қилди, яъни 96800 сўмлик 1 тонна юк ортиқча чиқди, олувчи томонидан юк омборхонага кирим қилинган.

Доннинг тизим ичида ташишда молиявий захира маблағларини шакллантириш ва ундан фойдаланиш тартиби қонунчилик ҳужжатлари билан белгиланади.

Йўриқномага

2-ИЛОВА

Натура ва пул шаклидаги чегирмалар

(устамалари)ни ҳисоблаб чиқариш, етказиб берувчилар

билан ҳисоб-китоблар, нархлардаги фарқни аниқлаш,

қуритиш ва тозалаш учун тўловлар миқдори ва юқорида

кўрсатилган операцияларни акс эттириш бўйича намунавий

бухгалтерлик ёзувлари, шунингдек донни қабул қилиш

корхоналари бўйича сотиб олинадиган доннинг

таннархини шакллантириш бўйича

МИСОЛЛАР

1. Қишлоқ хўжалик ишлаб чиқарувчиларидан келиб тушган дон маҳсулотлари учун 10-шакл бўйича қабул қилиш квитанциялари ёзиб берилган.

2. 1-мисол. "Дўстлик" фермер хўжалигидан физик оғирлиги 150000 кг бўлган 3-синфдаги юмшоқ буғдой келиб тушди. Ҳисобга олинган оғирликдаги 1 тоннасининг прейскурант сотиб олиш нархи 75100 сўм. Эркин шартномавий улгуржи-сотиш нархи 96800 сўм. Юк хўжалик транспорти билан етказиб берилган, етказиб бериш қиймати ҚҚСсиз 265300 сўм, ҚҚС 53060 сўм.

Шартномада ҚҚСсиз қуритиш учун 610 сўм ва тозалаш учун 1150 сўм тўлов назарда тутилган.

Қабул қилинган донга 2002 йил 15 июнда 10-шакл бўйича 168-сон қабул қилиш квитанцияси ёзилган.

Донга натура ҳолидаги чегирмалар (устамалар)ни аниқлаш учун тайёрлов кондициялари бўйича сифат кўрсаткичлари:

Натура ҳолидаги чегирма 150000 кг * 4,8 / 100 = 7200 кг.

Ҳисобга олинган оғирлик 150000 - 7200 = 142800 кг.

Пул чегирмалари (устамалари)ни аниқлаш учун тайёрлов кондициялари дон сифати кўрсаткичлари:

Ҳисобга олинган оғирлик қиймати 142800 * 75,1 = 10724280 сўм.

Пул чегирмаси қиймати 10724280 * 0,4 % /100 = 42897 сўм.

Қуритганлик учун пул тўлови 610 * 150 = 91500 сўм.

Тозалаганлик учун пул тўлови 1150 * 150 = 172500 сўм.

Қуритганлик ва тозалаганлик учун жами тўлов 264000 сўм (91500 + 172500).

Етказиб берганлик учун ҚҚСсиз транспорт харажатлари 265300 сўм, уларга ҚҚС 53060 сўм.

Хўжаликка тўланиши лозим бўлган сумма 10724280 - 42897 + 265300 + 53060 = 10999743 сўм, фермер хўжалигидан қуритиш учун 91500 сўм ва тозалаш учун 172500 сўм, жами 264000 сўм олинадиган тўлов. Нархлардаги фарқ (96800 - 75100) = 21700 * 142,8 = 3098760 сўм.

Эркин улгуржи-сотиш нархларидан натура ҳолидаги чегирмалар қиймати 7200 * 96,80 = 696960 сўм.

Ушбу мисол бўйича бухгалтерия ёзувлари схемаси:

а) қишлоқ хўжалик ишлаб чиқарувчиларидан харид қилиш тартибида келиб тушган донни ҳисобга олиш оғирлиги бўйича аниқланадиган қийматига:

б) дон маҳсулотлари корхоналарига етказиб берилган доннинг намлик ва ифлослик аралашмаси бўйича базис нормаларидан фарқига сифат кўрсаткичлари бўйича ҳисоблаб чиқиладиган физик оғирлигига натура ҳолидаги чегирма суммасига:

в) бошқа сифат белгилари (кўрсаткичлари) бўйича (намлик ва ифлослик аралашмасидан ташқари) базис нормаларидан четга чиқишлар бўлганида ҳисоблаб чиқиладиган нархга пул чегирмаси суммасига:

г) донни тайёрлаш ва уларни жорий сақлаш ёки фойдаланиш жойларигача олиб келиш бўйича транспорт-тайёрлов харажатлари суммасига:

д) ҚҚС тўловчилари (шу жумладан, кўрсатилган транспорт ва бошқа хизматлари бўйича) бўлган корхоналар ҳисобига киритиладиган ҚҚС суммасига:

е) қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчиларидан норматив кўрсаткичларга қадар уруғлик материалларни қуритганлик ва тозалаганлик учун қонунчилик ҳужжатларида белгиланган тартибда ундириб олинадиган тўловлар суммасига:

ж) донни қуритиш ва тозалаш учун тўловлардан ҳисобланган ҚҚС суммасига:

з) давлат эҳтиёжлари учун сотиб олинган доннинг улгуржи-сотиш ва сотиб олиш (прейскурант ёки шартномавий) нархлари ўртасидаги ижобий фарқ бўйича:

Эркин улгуржи-сотиш нархида 3-синфдаги сотиб олинган буғдойнинг ҳақиқий оғирлиги қиймати 150000 * 96,80 = 14520000 сўм ёки 10724280 + 696960 + 3098760 = 14520000 сўм.

3. Фақатгина "Дон маҳсулотлари ва идишларнинг келиб тушиши журнали"ни тўлдириш учун, яъни 1-мисолга ўхшаш ҳолатда ҳисоблаб чиқилиши лозим бўлган натура ҳолидаги ва пул чегирмалари (устамалари) учун сифат кўрсаткичлари, шунингдек нархлардаги фарқлар ҳисобга олинмаган, соддалаштирилган мисоллар:

2-мисол. "Ватан" фермер хўжалигидан ҳақиқий оғирлиги 150000 кг бўлган 3-синфдаги юмшоқ буғдой келиб тушди. Ҳисобга олинган оғирлиги 147000 кг, шартномавий нархи 90120 сўм (прейскурант сотиб олиш нархидан 20% юқори). Етказиб бериш автохўжалик транспортида, қоплаш учун ҚҚСсиз 269010 сўм ва қўшимча равишда ҚҚС 53802 сўм. 2002 йил 15 июнда 10-шакл бўйича 169-сон қабул қилиш квитанцияси ёзилган.

3-синфдаги юмшоқ буғдой 147 * 90120 = 13247640 сўм.

Қуритиш ва тозалаш бўйича хизматлар кўрсатганлик учун ундириладиган тўлов 150 * 1915 / 100 = 287250 сўм.

Донни етказиб бериш бўйича харажатлар 269010 сўм.

Етказиб берганлик учун харажатлар бўйича ҚҚС 53802 сўм.

Жами тўлов суммаси 13570452 сўм, хўжаликдан қуритиш ва тозалаш учун олинадиган тўлов 287250 сўм.

4. 3-мисол. "Наврўз" фермер хўжалигидан 3-синфдаги юмшоқ буғдой келиб тушди. Ҳақиқий оғирлиги 50000 кг, ҳисобга олинган оғирлиги 48000 кг, шартномавий нархи 90120 сўм (прейскурант сотиб олиш нархидан 20% юқори). Етказиб бериш харидор (элеватор ёки ДМҚК) транспортида, 2002 йил 15 июнда 10-шакл бўйича 170-сон қабул қилиш квитанцияси ёзилган.

3-синфдаги юмшоқ буғдой 48 * 90120 = 4325760 сўм.

Қуритиш ва тозалаш хизматлари учун ундириладиган тўлов 50 * 1915 = 95750 сўм.

Жами тўлов: 4230010 сўм.

Харидор (элеватор ёки ДМҚК)ни ўз транспортининг иши бўйича, хизматлар кўрсатганлик учун белгиланган тарифлар бўйича пул маблағларини олиши ва белгиланган тартибда солиққа тортишлар бўйича, алоҳида ҳисобга олиш ташкил қилиниши лозим.

5. 4-мисол. Шоли донини сотиб олиш бўйича кенгроқ:

"Деҳқонобод" фермер хўжалигидан физик оғирлиги 150000 кг бўлган шоли дони келиб тушди. 1 тоннасининг шартномавий сотиб олиш нархи 112050 сўм. Юк автохўжалик транспортида етказиб берилган - қоплаш тарифи 280310 сўм ва 56062 сўм ҚҚС. 1 тонна шоли донини қуритганлик учун тўлов - 640 сўм, тозалаганлик учун ҚҚС билан бирга 1320 сўм. 2002 йил 29 июнда 10-шакл бўйича 171-сон қабул қилиш квитанцияси ёзилган.

Натура ҳолидаги чегирмалар (устамалар) учун тайёрлов кондициялари сифати кўрсаткичлари:

Натура ҳолидаги чегирма 150000 * 5,0 / 100 = 7500 кг.

Ҳисобга олинган оғирлик 150000 - 7500 = 142500 кг.

Ҳисобга олинган оғирлик қиймати 112050 * 142,5 = 15967125 сўм.

Натура ҳолидаги чегирма қиймати 112050 * 7,5 = 840375 сўм.

Ҳақиқий оғирлиги қиймати 112050 * 150,0 = 16807500 сўм ёки 15967125 + 840375 = 16807500 сўм.

Пул чегирмалари (устамалари) учун доннинг тайёрлов кондициялари сифати кўрсаткичлари:

Пул чегирмаси қиймати 15967125 * 10,1 / 100 = 1612680 сўм.

Қуритганлик учун тўлов 150 * 640 = 96000 сўм.

Тозалаганлик учун 150 * 1320 = 198000 сўм.

ҚҚС билан бирга қуритиши ва тозалаш учун жами тўлов 96000 + 198000 = 294000 сўм

Автотранспортда ҚҚСсиз етказиб бериш 280310 сўм.

ҚҚС 56062 сўм.

Тўлов қиймати 15967125 - 1612680 + 280310 + 56062 = 14690817 сўм.

Фермер хўжалигидан қуритиш ва тозалаш учун олинадиган тўлов 294 000 сўм.

Бухгалтерия ёзувлари схемаси қуйидагича:

а) қишлоқ хўжалик ишлаб чиқарувчиларидан сотиб олиш тартибида келиб тушган донни ҳисобга олиш оғирлиги бўйича аниқланадиган қийматига:

б) дон маҳсулотлари корхоналарига етказиб берилган доннинг намлик ва ифлослиги аралашмаси бўйича базис нормаларидан четга чиққан сифат кўрсаткичлари бўйича ҳисоблаб чиқиладиган физик оғирлигига натура ҳолидаги чегирма суммасига:

в) бошқа сифат белгилари (кўрсаткичлари) бўйича (намлик ва ифлослик аралашмасидан ташқари) базис нормаларидан фарқи бўлганида ҳисоблаб чиқиладиган нархга пул чегирмаси суммасига:

г) донни тайёрлаш ва уларни жорий сақлаш ёки фойдаланиш жойларигача олиб келиш бўйича транспорт-тайёрлов харажатлари суммасига:

д) ҚҚС тўловчилари (шу жумладан, кўрсатилган транспорт ва бошқа хизматлари бўйича) бўлган корхоналар ҳисобига киритиладиган ҚҚС суммасига:

е) қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчиларидан норматив кўрсаткичларга қадар уруғлик материалларни қуритганлик ва тозалаганлик учун қонунчилик ҳужжатларида белгиланган тартибда ундириб олинадиган тўловлар суммасига:

ж) донни қуритиш ва тозалаш учун тўловлардан ҳисоблаб чиқилган ҚҚС суммасига:

6. Дон маҳсулотларини етказиб берувчиларга бир кун ичида барча ёзилган ва берилган қабул қилиш квитанциялари "Дон етказиб берувчиларга берилган қабул қилиш квитанцияларини рўйхатга олиш китоби"да (1-сон жадвал) (кейинги ўринларда - Китоб) рўйхатга олинади.

1-сон жадвал

Дон етказиб берувчиларга берилган қабул

қилиш квитанцияларини рўйхатга олиш

КИТОБИ

Китоб қабул қилиш квитанцияларини қатъий ҳисобда турувчи бланклар сифатида сақланиши ва фойдаланилишини назорат қилишга мўлжалланган. Шу билан бир вақтда Китоб унга имзо чекиш орқали квитанциялар берилганлигини тасдиқловчи ҳужжат сифатида хизмат қилади. Китоб уларни рақамларнинг кетма-кет тартибида ёзадиган ходимларга, дарҳол барча рақамларни ёзиш билан берилади. Китобнинг қолган устунлари кейинроқ, алоҳида бланкаларнинг ишлатилиши билан тўлдирилади.

7. Ҳужжатларга ишлов беришнинг биринчи босқичида ёзиб берилган қабул қилиш квитанцияларида кўрсатилган келиб тушган доннинг физик вазнини, омборхона мудирлари томонидан шу кундаги омборхона ҳисоботлари бўйича кирим қилинган вазни билан таққосланган бўлиши лозим. Бу иш омборхона мудирлари томонидан тузилган ва омборхона ҳисоботига илова қилинадиган "20___й. __________учун сақлаш жойлари бўйича доннинг кунлик келиб тушиши журнали" (2-сон жадвал) бўйича ҳамда "Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчиларидан дон маҳсулотлари келиб тушишини ҳисобга олиш журнали" (3-сон жадвал) (кейинги ўринларда - 3-сон журнал) асосида бажарилади.

2-сон жадвал

20__ й. 15 июнь учун сақлаш жойлари бўйича

доннинг кунлик келиб тушиши

ЖУРНАЛИ

Омборхона мудири ________________ __________________________

                                                                      (имзо)                                    (Ф.И.Ш.)

8. Харид қилинаётган дон маҳсулотларини ҳисобга олиш уларнинг физик ва ҳисобга олиш вазнини, уларнинг қийматини ҳисобга олишни таъминлаши зарур. Кўрсатилган маълумотларни ҳисобга олишни таъминлаш учун 3-сон журнал тузилади.

3-сон жадвал

Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчиларидан

дон маҳсулотлари келиб тушишини ҳисобга олиш

ЖУРНАЛИ

(миқдор - кг, сумма - сўм)

9. 3-сон журнал бир йилга очилади ва ойлик якунларни чиқариш билан қабул қилиш квитанциялари асосида ҳар куни тўлдирилади.

Ҳар бир экин бўйича бир кунда келиб тушган физик оғирликдаги жами дон "Сақлаш жойлари бўйича доннинг кунлик келиб тушиши журнали"даги ўхшаш маълумотлар билан таққосланади.

10. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчилари билан етказиб берилган дон маҳсулотлари учун пуллик ҳисоб-китоб қилиш учун "Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчилари билан ___ давр учун дон ва дон маҳсулотлари учун пуллик ҳисоб-китоблар тўғрисида маълумот" (4-сонли жадвал) тузилади.

4-сон жадвал

Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчилари

билан ____________________ давр учун дон ва дон

маҳсулотлари учун пуллик ҳисоб-китоблар тўғрисида

МАЪЛУМОТ

4-сон жадвалнинг давоми

Маълумотнома туздим ____________ _____________________

                                                                       (имзо)                            (Ф.И.Ш.)

Маълумотномани текширдим __________ _______________________

                                                                                       (имзо)                         (Ф.И.Ш.)

Изоҳ: 2 ва 3-устунлардаги мисолларда ("Ватан" ва "Наврўз" ф/х) соддалаштириш учун, ҳисоб-китоблар натура ҳолидаги ва пул чегирмалари (устамалари) учун доннинг сифат кўрсаткичларини ҳисобга олмасдан, келтирилган.

"Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчилари билан ___ давр учун дон ва дон маҳсулотлари учун пуллик ҳисоб-китоблар тўғрисида маълумот" (4-сон жадвал) маълумотлари бўйича доимий равишда ҳисоб-китоблар тўлиқлиги ва тўғрилигини текшириш амалга оширилади. Бундай текширишни узоқ муддатларда ўтказиш тавсия қилинмайди, чунки бу ишни қийинлаштиради ва текшириш чоғида аниқланиши мумкин бўлган хатоликларни тўғрилашни қийинлаштиради. Текшириш чоғида ишонч ҳосил қилиш лозимки, 14-устун қуйидаги 12-устун айириб ташланадиган устунлар суммасига (5 + 6 + 7 + 9 + 10 қўшиш ёки айириш 11 га) тенгдир.

Тузилган маълумотнома асосида дон маҳсулотлари етказиб берувчиларга пул маблағларини ўтказиб бериш амалга оширилади.

11. Сутка мобайнида келиб тушган дон ва дон маҳсулотлари экинлар ва сақлаш жойлари бўйича "Миқдор-сифатни ҳисобга олиш китоби"га киритилади. Маълумотларни умумлаштириш ва ёзувлар ҳажмини камайтириш учун "Миқдор-сифатни ҳисобга олиш китоби"га маълумотларни тўлдириш учун ҳисоб-китоби (5-сон жадвал) тайёрланади.

5-сон жадвал

"Миқдор-сифатни ҳисобга олиш китоби"га

маълумотларни тўлдириш учун

ҲИСОБ-КИТОБ

Ҳисоб-китобни туздим ____________ _________________________

                                                                        (имзо)                                 (Ф.И.Ш.)

Ҳисоб-китобни текширдим _________ _________________________

                                                                              (имзо)                             (Ф.И.Ш.)

12. Турли хил етказиб берувчилардан жами келиб тушган дон ва дон маҳсулотларини ҳисобга олиш ва бир ой учун етказиб берувчилар билан пуллик ҳисоб-китобларни таркибий элементларини тавсифловчи миқдор ва сумма маълумотларини умумлаштириш учун "20____ йил _____________ учун дон, дон маҳсулотлари ва идишларнинг келиб тушиш журнали" (6-сон жадвал) (кейинги ўринларда - 6-сон журнал) тузилади.

6-сон журналга келиб тушган, шу жумладан пули тўланган, бироқ келиб тушмаган, йўлда бўлган дон ва дон маҳсулотларига тегишли барча маълумотлар киритилади.

6-сон журналга қишлоқ хўжалик ишлаб чиқарувчиларидан келиб тушган дон "Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчилари билан ___ давр учун дон ва дон маҳсулотлари учун пуллик ҳисоб-китоблар тўғрисида маълумот" (4-сон жадвал) асосида, бошқа етказиб берувчилардан эса юклаб жўнатилган дон ва дон маҳсулотларига тақдим қилинган ҳисоб-фактуралари, тўлов ҳужжатлари асосида ёки ҳисоб-фактуралари ва тўлов ҳужжатлари ҳали келиб тушмаган бўлса, юклаб жўнатиш ҳужжатлари асосида киритилади.

"Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчилари билан ___ давр учун дон ва дон маҳсулотлари учун пуллик ҳисоб-китоблар тўғрисида маълумот" (4-сон жадвал) бўйича келиб тушган дон маҳсулотлари тўғрисидаги маълумотларни ёзиш келгусида назорат қилиш ва етказиб берувчилар билан ўзаро ҳисоб-китобларни текшириш тартибини соддалаштиради, чунки 6-сон журналдаги алоҳида қатор бўйича ҳар бир ёзув банкнинг кўчирмаси бўйича етказиб берувчига ўтказиб берилган суммага тенг бўлади.

13. 6-сон журналга киритилган, бироқ ой охирида тўланмаган суммалар ой бошида тўланмаган суммалар сифатида кейинги ой учун очиладиган 6-сон журналга ўтказилади ва 6011 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - тизим ичида" субсчёти ёки 6012 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - тизимдан ташқарида" субсчётлар бўйича аналитик ҳисоб бўлади.

14. Ҳужжатларни ишлаб чиқиш ва келиб тушган дон, дон маҳсулотлари ва идишларни (агарда маҳсулот таннархи ва баҳосига кирмаса) ҳисобга олиш ҳар ой учун очиладиган 6-сон журналда амалга оширилади. 6-сон журнални тўлдириш учун аниқ мисоллар келтирамиз.

15. 5-мисол. "Тошкент шаҳар ДМҚК" ОАЖга вагонда 60 тонна олий навли ун келиб тушди, қоплар қиймати ун таннархи ва нархи қиймати ичида. 1 тонна олий навли уннинг улгуржи-сотиш нархи ҚҚС билан бирга 280000 сўм. Улгуржи-сотиш нархидан тайёрлов-таъминот чегирмаси 2%. Донни қайта ишловчи корхоналар тайёр маҳсулотни (ун ва ҳ. к.) дон қабул қилиш корхоналарига сотишда, яъни тизим ичида бошқа жойга ўтказишда ташиш харажатларини (темир йўл тарифи, автомобилда ташиш тарифи) ва бошқа ташкилотлар томонидан амалга ошириладиган бошқа транспорт турлари билан ташиш харажатларини тўлаш учун тақдим қилишмайди ва уларни 9400 "Давр харажатларини ҳисобга олувчи счётлар" счёти ("Сотиш харажатлари" субсчёти)га олиб боради. Етказиб берувчи - "Оҳангарондон" ОАЖ, юк қабул қилувчи - "Тошкент шаҳар ДМҚК" ОАЖ. 2002 йилда 286-сонли тўлов счёти тақдим қилинган.

Олий навли ун 60т. * (280000 - (280000 * 2% / 100)) = 16464000 сўм.

Шу жумладан: ҚҚС 2744000 сўм.

ҚҚСсиз 13720000 сўм.

16. 6-мисол. "Тошкент шаҳар ДМҚК" ОАЖга "Зарбдор элеватор" ОАЖдан 60 тонна 3-синфдаги юмшоқ буғдой келиб тушди. Ўлчаб кўрилганида 57 тонна (камомад 3 тонна) эканлиги аниқланди. Тижорат далолатномаси тузилган, унга кўра камомад етказиб берувчининг айби билан бўлганлиги аниқланган. 1 тоннаси учун улгуржи-сотиш нархи ҚҚСсиз 96800 сўм, тайёрлов-таъминот устамаси 3%. Тўлаш учун ҚҚС билан бирга 83160 сўмлик темир йўл тарифи, дон ишлаб чиқарувчи хўжаликлардан дон қабул қилиш корхоналаригача ҚҚС билан бирга 192456 сўмлик транспорт харажатлари, кредитлар учун фоиз 155850 сўм тақдим қилинган. 2002 йил 28 июнда 490-сонли тўлов топшириқномаси ва ҳисоб-фактура тақдим қилинган.

Буғдой 60 тонна * 96800 = 5808000 сўм.

ҚҚСсиз Тайёрлов-таъминот устамаси 145200 сўм.

Устама қийматга ҚҚС 29040 сўм.

Кредитлар учун фоизлар 155850 сўм.

Хўжаликлардан "Зарбдор элеватор" ОАЖгача ҚҚСсиз транспорт харажатлари 160380 сўм.

Транспорт харажатларига ҚҚС 32076 сўм.

"Тошкент шаҳар ДМҚК" ОАЖгача темир йўл тарифи 67800 сўм.

Темир йўл тарифига ҚҚС 13560 сўм.

Жами: 6411906 сўм.

Етказиб берилмаган юк учун ҳисоб-китоб:

а) Ташиш вақтидаги табиий йўқотиш 60 кг * 96,80 = 5808 сўм;

б) Оқланмаган камомад 2940 кг * 96,80 = 284592 сўм.

Жами: 290400 сўм.

Шу жумладан етказиб берувчига 284592 сўм.

17. 7-мисол. 2002 йил 30 июнда "Тошкент шаҳар ДМҚК" ОАЖга "Зарбдор элеватор" ОАЖдан 3867938-сонли юк хати бўйича бир вагон 60 тонна 3-синфдаги юмшоқ буғдой ва "Жума элеватор" ОАЖдан 4589341-сонли юк хати бўйича бир вагон 60 тонна 3-синфдаги юмшоқ буғдой келиб тушди. Тўлаш учун тўлов топшириқномалари ва ҳисоб-фактуралари келиб тушмади.

Буғдой 1 тоннаси улгуржи-сотиш нархи бўйича 96800 сўм бўлган фактураланмаган етказиб беришлар сифатида кирим қилинади:

60 * 96800 = 5808000 сўм

60 * 96800 = 5808000 сўм

Жами: 11616000 сўм.

18. "20 ___ йил _______ учун дон, дон маҳсулотлари ва идишларнинг келиб тушиш журнали"ни тўлдириш тартиби мазкур Йўриқноманинг 3-иловасида ёритиб берилган (3-илованинг 1-сон жадвали).

6-сон жадвал

Корхона номи                                              Миқдор - килограммлар

                                                                         Сумма - сўм

20__ йил июнь учун дон, дон маҳсулотлари

ва идишларнинг келиб тушиши

ЖУРНАЛИ

1-сон жадвалнинг давоми

                  

1-сон жадвалнинг давоми

1-сон жадвалнинг давоми

1-сон жадвалнинг давоми

1-сон жадвалнинг давоми

1-сон жадвалнинг давоми

19. 6-сон журналнинг якуний маълумотлари бўйича дон қабул қилиш корхоналарида қуйидаги бухгалтерия ёзувлари тузилади:

20. 6-сон журнал келиб тушган юкларнинг физик оғирлиги тўғрисидаги маълумотларни ва улар учун дон маҳсулотларини етказиб берувчилар билан ҳисоб-китоблар ҳолатини акс эттиради. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчилари томонидан ҳисоб-китоблар сотиб олиш нархлари бўйича ҳисобга олинган оғирлик бўйича олиб борилганлиги сабабли нархлардаги натура ҳолидаги чегирмалар (устамалар) ва фарқларнинг бухгалтерия проводкалари 6-сон журналга кирмайди ва улар қўшимча равишда 1 ва 4-сон мисолларда берилган. 6-сон журнални тизим ичида етказиб берувчилар ва тизимдан ташқарида етказиб берувчилар бўйича алоҳида юритиш тавсия қилинади.

Йўриқномага

3-ИЛОВА

Донни қайта ишловчи корхоналар бўйича

"Дон, дон маҳсулотлари ва идишларнинг келиб

тушиш журнали"ни юритиш бўйича

ТАВСИЯ

1. Кузатув ҳужжатлари (ҳисоб-фактуралар, товар-транспорт ва темир йўл юк хатлари, тижорат далолатномалари ва ҳ. к.) олинганда улар синчиклаб текширилади: дон ва дон маҳсулотларининг оғирлиги ва идишларнинг миқдори транспорт ҳужжатлари ва ҳисоб-фактуралардаги маълумотлар билан мувофиқлиги аниқланади, ҳисоб-фактурага киритилган устама қиймат суммаси, қўшимча тўловлар ва тарифлар таққосланади, нархнинг шартнома билан ёки прейскурант билан мувофиқлиги ва ҳисоб-фактура бўйича умумий тўланадиган сумма аниқланади. Ушбу текширувдан кейин барча зарур маълумотлар ҳар бир ойга очиладиган "20__ йил ______ учун дон, дон маҳсулотлари ва идишларнинг келиб тушиш журнали"га (1-сон жадвал) (кейинги ўринларда - 1-сон журнал) ёзилади.

1-сон жадвал

Корхона номи _____________

Миқдор - килограммлар

Сумма - сўм

20__ йил ____________ учун дон,

дон маҳсулотлари ва идишларнинг келиб тушиш

Ж У Р Н А Л И

1-сон жадвалнинг давоми

1-сон жадвалнинг давоми

1-сон жадвалнинг давоми

1-сон жадвалнинг давоми

1-сон жадвалнинг давоми

1-сон жадвалнинг давоми

2. Фактураланмаган келиб тушган юкларининг қиймати 6013 "Фактураланмаган мол етказиб беришлар бўйича қарздорлик" счёти кредитидан 1010 "Хом ашё ва материаллар" счёти дебетида акс эттирилади. Бироқ, бундай ёзув балансда етказиб берувчилар билан ҳисоб-китобларнинг ҳақиқий ҳолатини акс эттириш учун вақтинчалик хусусиятга эга бўлиши лозим. Шунга кўра, 6013 "Фактураланмаган мол етказиб беришлар бўйича қарздорлик" счёти кредити бўйича бухгалтерия ёзуви кузатув ҳужжатлари келиб тушган ҳисобот даврида тўғриланади.

3. 1-сон журналнинг биринчи қаторида 6011 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - тизим ичида" счёти ва 6012 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - тизимдан ташқарида" счёти бўйича "Ойнинг бошидаги қолдиқ" сарлавҳаси кўрсатилади ва 1-сон журналнинг 1 - 7 ва 26-устунларини тўлдириш билан барча тўланмай қолган счётлар ёзиб қўйилади. Шундан кейин барча устунлар бўйича натижа чиқарилади.

Шундан кейин "Ойнинг бошидаги қолдиқ" сарлавҳаси остида 1011 "Йўлдаги хом ашё ва материаллар" счёти бўйича 1 - 7 ва 12-устунларда тўлиқ ёки қисман етиб келмаган ва йўлда қолиб кетган юклар учун ҳисоб-фактуралар қайд қилинади. Шундан кейин барча устунлар бўйича натижа чиқарилади. Йўлдаги юкларни ҳисобга олиш бўйича бухгалтерия ёзувлари улар амалда келиб тушган ҳисобот даврида тўғриланади. Ҳисобот даврида келиб тушмаган ва йўлда бўлган юклар бўйича ҳисоб-фактуралар маълумотлари бўйича ўтган ой учун маълумотлар корректировка қилинаётганлиги (тўғриланаётганлиги) сабабли ҳисобот ойи учун такрорий ёзув киритилади. Тегишлича, яна йўлда қолиб кетган юкларнинг ҳисоб-фактуралари кейинги ойнинг бошига ўтказилмаган ҳолатда қайтарилади. Агарда ўтган ойда пули тўланган ва етиб келмаган юклар (дон ва дон маҳсулотлари) бу ойда ҳам етиб келмаса, у ҳолда уларнинг қиймати кейинги ойнинг бошига 1011 "Йўлдаги хом ашё ва материаллар" счётида акс эттирилади.

4. Ҳар бир дон экини, синфи ва нави бўйича 8-устунда юкни қабул қилишда тарозида аниқланган соф оғирлиги (НЕТТО) ва унинг қиймати кўрсатилади. Агарда қайта ўлчаб кўрилганида ҳисоб-фактурада (транспорт ҳужжатида) кўрсатилган оғирликнинг ўлчаб кўрилганда аниқланган оғирлик билан номувофиқлиги аниқланса, фарқ 1-сон журналнинг тегишли устунларида кўрсатилади, камомад эса ташиш вақтида табиий камайишлар нормалари доирасидаги камомад ва табиий камайишлар нормалари доирасидан юқори камомадга тақсимланади.

5. Агарда ҳисоб-фактурага киритилган вагонлар гуруҳининг бир қисми етиб келса, қолган вагонлар эса етиб келмаса, у ҳолда юклар ва транспорт харажатлари қиймати, ушбу юкларга тегишли бўлган ҚҚС ва бошқа тўловлар 1-сон журналнинг 12-устунида кўрсатилади. Агарда ҳисоб-фактурада кўрсатилган вагонларнинг биронтаси етиб келмаса, у ҳолда 1-сон журналнинг 8-устуни тўлдирилмайди ва сумма 1-сон журналнинг 12-устун бўйича ёзилади.

6. 1-сон журналнинг 9-устуни бўйича келиб тушган идишларнинг тоифалари бўйича миқдори ва қиймати ёзилади, агарда идиш маҳсулотнинг таннархи ва қиймати таркибига кирмаган бўлса.

7. 1-сон журналнинг 10-устунида, шу жумладан юзага келган ортиқчаликлар миқдори ва қиймати кўрсатилади. 1-сон журналнинг 10-устуни маълумот берувчи, ортиқчаликлар мавжудлигини тасдиқловчи устун сифатида назарда тутилган ва умумий натижага киритилмайди, чунки маълумотлар 1-сон журналнинг 8-устунига тегишли дон экини ва синфи ёки маҳсулот нави бўйича киритилган. 1-сон журналнинг 11-устунида 10-устунда кўрсатилган келиб тушган ортиқчаликлар қийматидан ҳисоблаб чиқилган қўшилган қиймат солиғи суммаси кўрсатилади. 1-сон журналнинг 12-устуни бўйича йўлдаги товарлар миқдори ва суммаси кўрсатилади.

8. 1-сон журналнинг 13-устуни бўйича қабул қилиш чоғида аниқланган ташиш вақтидаги табиий камайишлар нормалари доирасидаги камомад миқдори ва суммаси, 1-сон журналнинг 14-устуни бўйича эса - айбдорлардан (етказиб берувчи, транспорт ташкилоти) ундириладиган табиий камайишлар нормалари доирасидан юқори камомад миқдори ва унинг қиймати кўрсатилади. 1-сон журналнинг 15-устунида 14-устунда кўрсатилган камомад қийматидан ҳисоблаб чиқилган қўшилган қиймат солиғи суммаси кўрсатилади.

9. 1-сон журналнинг 16-устунида 15-устунда кўрсатилган қўшилган қиймат солиғи айириб ташланган ҳолда товарлар (дон, агарда ҚҚС ундирилса, маҳсулот) учун қўшилган қиймат солиғи акс эттирилади. 1-сон журналнинг 17, 18 ва 19-устунлари бўйича белгиланган тартибда етказиб берувчи томонидан тақдим қилинадиган устама қиймат ва қўшимча тўловлар (ҚҚСсиз алоҳида, ҚҚС алоҳида) акс эттирилади.

10. 1-сон журналнинг 20-устуни бўйича етказиб берувчи томонидан тақдим қилинган темир йўл ёки автомобиль тарифи қиймати (ҚҚСсиз алоҳида, ҚҚС алоҳида) кўрсатилади.

11. 1-сон журналнинг 22-устуни бўйича етказиб берувчидан (донни ишлаб чиқарувчи - фермер, фермер хўжалигидан) донни базис кондицияларидан фарқи билан етказиб берилганида ҳисоблаб чиқиладиган қуритиш ва тозалаш тўловлари суммаси кўрсатилади. 1-сон журналнинг 23-устуни бўйича "қўшиш" белгиси билан пул устамалари ёки "айирув" белгиси билан чегирмалар кўрсатилади.

12. 1-сон журналнинг 24-устун бўйича ҳар ойнинг охирига фактураланмаган етказиб беришларнинг қиймати, 2, 3, 4, 5 ва 8-устунлар бўйича юклаб жўнатиш санаси, транспорт ҳужжатлари рақами, фактураланмаган юкларнинг миқдори ва қиймати кўрсатилади. Ўтган ойда етиб келган фактураланмаган юкларнинг қабул қилиш ҳужжатлари жорий ойда келиб тушган юклар ҳужжатлари билан ҳисоб-фактуралар орқали таққосланади. Ой охирида фактураланмаган дон маҳсулотлари аниқланса ва ўтган ойда етиб келган вагонга бу ойда ҳам счёт келиб тушмаса, юк кейинги проводкада 6013 "Фактураланмаган мол етказиб беришлар бўйича қарздорлик" кредит счётида кирим қилинади. 1-сон журналнинг 26-устун бўйича мазкур журналнинг ҳар бир қатори бўйича якуний сумма кўрсатилади.

13. 1-сон журналнинг 27 ва 28-устунларида банкдаги ҳисоб рақамидан олинган кўчирмадаги маълумотларга (пул маблағларини ҳисобга олувчи счётлар маълумотлари (5110, 5500), шунингдек 6011 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - тизим ичида" ва 6012 "Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар - тизимдан ташқарида" счётлари дебетида етказиб берувчилар ва пудратчиларга берилган бўнакларни ҳисобга олиш счёти маълумотларига асосан ҳар бир ҳисоб-фактура қаршисига тўлов санаси ва тўланган сумма қайд қилинади. Юқорида кўрсатиб ўтилганидек, ҳисоб-фактура суммаси текшириш натижасида ўзгариши мумкин. 1-сон журналнинг 26 ва 28-устунлар ўртасида пайдо бўлган фарқ 30 ва 31-устунлар бўйича кўрсатилади, чунончи агарда тўловнинг камлиги юк кўп ортилганлиги ҳисобига юзага келса, у ҳолда бу фарқ 10 ва 11-устунлар бўйича суммалар йиғиндисига тенг бўлиши лозим.

14. 1-сон журнал бўйича ой учун барча ёзувлар тугаганидан кейин ҳар бир устун бўйича якуний натижалар чиқарилади. 1-сон журналнинг 24 + 25 + 26-устунларининг якуний суммалари 8 + 9 + 11 + 12 + 13 + 14 + 15 + 16 + 17 + 18 + 19 + 20 + 23-устунларнинг якуний суммаларига тенг бўлиши лозим.

15. 1-сон журналининг якуний маълумотлари бўйича бир ойга қуйидаги бухгалтерия проводкалари тузилади:

16. 1-сон журнал келиб тушган юкларнинг физик оғирлиги тўғрисидаги ва улар учун дон маҳсулотларини етказиб берувчилар ҳисоб-китоблар ҳолати маълумотларини акс эттиради. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчилари билан ҳисоб-китоблар харид қилиш нархлари бўйича ҳисобга олинган оғирлик бўйича олиб борилиши сабабли нархлардаги натура ҳолидаги чегирмалар (устамалар) ва фарқлар 1-сон журнал якунига кирмайди. Мазкур 1-сон журнални тизим ичида етказиб берувчилар ва тизимдан ташқарида етказиб берувчилар бўйича алоҳида юритиш тавсия қилинади.

Йўриқномага

4-ИЛОВА

1511 "Донни сотиб олиш билан боғлиқ харажатлар"

счёти бўйича донни сотиб олиш бўйича

харажатларни тақсимлаш ҳисоб-китобига

МИСОЛ

1. Ойлик дон тайёрлаш бўйича харажатлар тақсимланишини ҳисоб-китоб қилиш учун бошланғич маълумотлар (шартли) қуйидаги жадвалда келтирилган:

(минг сўм)

2. Бир тонна донни тайёрлаш бўйича ўртача харажатлар қийматини аниқлаш учун жорий ойда келиб тушган дон миқдори ва уларни сотиб олиш бўйича жорий ойда қилинган харажатлар суммасига ой бошидаги дон миқдори ва харажатлар қўшилган ҳолда олинади (қолган ишлаб чиқариш захиралари бўйича ҳам шундай).

Келтирилган жадвал мисолида ой бошида қолган дон миқдорини 10000 тонна, ойда келиб тушган дон миқдорини 20000 тонна, жами 30000 тонна деб ҳисоблаймиз. Уни сотиб олиш бўйича харажатлар суммаси 286651 минг сўмни ташкил этади. Шундай қилиб, бир тоннани сотиб олиш харажатлари 9555 минг сўмни (286651 / 30000) ташкил этди.

Доннинг ойлик сарфи 4500 тоннани ташкил этган, шу жумладан қайта ишлашга 3500 тонна берилган ва харидорларга 1000 тонна юклаб жўнатилган. Ойлик сарф қилинган дон бўйича донни сотиб олиш бўйича харажатлар суммаси 42998 минг сўмни (4500 * 9555), шу жумладан қайта ишланаётган доннинг харажатлари 33443 минг сўмни (3500 * 9555) ва сотилган доннинг харажатлари 9555 минг сўмни (1000 * 9555) ташкил этди.

3. Ҳисобдан чиқарилиши лозим бўлган умумий харажатлар суммасини тақсимлаш учун ҳисобдан чиқарилиши лозим бўлган суммани 100 га кўпайтириб, умумий харажатлар суммасига бўлиш йўли билан коэффициентни аниқлаш лозим, яъни (42998 * 100) / 286651 = 15,000, қайта ишланган дон бўйича коэффициент эса 11,667 сўмни ташкил этди, яъни (33443 * 100) / 286651.

Олинган коэффициентлар ёрдамида харажатларнинг ҳар бир элементи бўйича ҳисобдан чиқариладиган сумма аниқланади, айнан эса:

а) Тайёрлов-таъминот устамаси (51189 * 15,0) / 100 = 7679 минг сўм (51189 * 11,667) / 100 = 5972 минг сўм;

б) хўжаликлардан ДМҚКгача транспорт харажатлари (112612 * 15,0) / 100 = 16891 минг сўм (112612 * 11,667) / 00 = 13138 минг сўм;

в) кредитлар учун фоизлар (102375 * 15,0) / 100 = 15357 минг сўм (102375 * 11,667) / 100 = 11944 минг сўм;

г) тизим ичида ташиш (бошқа жойга кўчириш) бўйича темир йўл тарифи (20475 * 15,0) / 100 = 3071 минг сўм (20475 * 11.6617) / 100 = 2389 минг сўм.

4. Тузилган ҳисоб-китобга мувофиқ қуйидаги бухгалтерия проводкалар қилинади:

9555 минг сўм миқдоридаги сумма, сотиш вақтида ҳисоб-фактурада харажатлар сатрлари бўйича тақсимлаб, кўрсатилади.

Йўриқномага

5-ИЛОВА

Келгусида сотиш (дон қабул қилиш фаолияти)

учун дон ва дон маҳсулотларининг тизим ичида

келиб тушиши операциялари бўйича (савдо устама

қийматларини ҳисобга олиш счётини қўлламасдан)

намунавий бухгалтерия ёзувларига

МИСОЛЛАР

Уннинг келиб тушиши ва сотилиши билан боғлиқ операцияларни акс эттириш бўйича мисол. Дон қабул қилиш корхонаси томонидан саноат корхонасидан 300 тонна 1-нав ун олинган ва ушбу миқдордаги ун савдо ташкилотларига (ёки нон ёпишга) чиқарилган (сотилган). 1 тоннаси учун ҚҚСсиз улгуржи-чакана нархи 193600 сўм, тайёрлов-таъминот устамаси чегирмаси ҚҚС билан биргаликдаги нархдан 2%.

Тизим ичида юқорида кўрсатилган унни олиш ва савдо ташкилотларига сотиш (ёки нон ёпишга чиқариш) бўйича бухгалтерия ёзувларининг схемаси қуйидагича:

Ялпи молиявий натижа (фойда) 968000 сўмни (48400000 - 47432000) ташкил этади, ялпи молиявий натижани ёки ҚҚСсиз тайёрлов-таъминот устамасини якуний ҳисоб-китоби: (193600 * 2 % / 100) * 300 = 1161600 / 1,20 = 968000 сўм.

Мисол, соддалаштириш мақсадида, сотиб олиш ва сотиш бўйича харажатларни ҳисобга олмасдан келтирилган.

Донни сотиш билан боғлиқ операцияларни акс эттириш бўйича мисол

Дон қабул қилиш корхонаси томонидан дон маҳсулотлари комбинатига қайта ишлаш учун 200 тонна 3-синфдаги буғдой юклаб жўнатилган. 1 тонна учун улгуржи-сотиш нархи 96800 сўм, шартномавий сотиш нархи буғдойни сотиб олиш бўйича харажатлар ва 3% миқдорида сотиш устамаси ҳисобга олинган ҳолда 1 тоннаси учун - 109384 сўм. Шу жумладан ҚҚСсиз транспорт харажатлари 4840 сўм.

Ушбу мисол бўйича бухгалтерия ёзувлари қуйидагича:

Шундай қилиб, ушбу мисол бўйича ялпи даромад 484000 сўмни (19844000-19360000) ёки ҚҚСсиз сотиш устамаси миқдорини ташкил этади.

Йўриқномага

6-ИЛОВА

Навли ва дурагай уруғликларни сотиб

олиш, шунингдек етказиб берувчилар билан

ҳисоб-китоблар билан боғлиқ операцияларни

бухгалтерия ҳисобида акс эттириш бўйича

МИСОЛЛАР

1-мисол. "Шуҳрат" фермер хўжалигидан "Асака дон" акциядорлик жамияти товар донининг 2-синфи бўйича "Половчанка" навли 11 тонна элита буғдой уруғликлари сотиб олган. Кондицион навли уруғликларининг ҳисоб-китоб бўйича чиқиши 91,8%, амалда чиқиши 92,0%. Товар донни 2-синфининг прейскурант сотиб олиш нархи 87230 сўм, нав устамаси 120%, шартномавий нарх бўйича 1 тонна учун қуритиш ва тозалаш тўлови ҚҚС билан 5272 сўм, ҚҚС билан бирга 16390 сўм транспорт харажатлари қопланган. Элита буғдой уруғликлари кирим қилинади.

Ҳисоб-китоб бўйича чиқиши 91,8 % - 10098 кг.

Сотиб олиш ҳисоб-китоб қиймати 87230 * 10,098 = 880849 сўм.

Йўлдош дон маҳсулотлари кирим қилинади.

Ҳисоб-китоб бўйича чиқиши 8,2 % - 902 кг.

Прейскурант бўйича ҳисоб-китоб қиймати.

ҚҚСсиз улгуржи-сотиш нархида 43580 * 0,902 = 39309 сўм.

Тозалаш учун тўлов 5272 * 11 = 57992 сўм.

2. Ушбу мисол бўйича бухгалтерия проводкалари схемаси:

а) ҳисоб-китоб чиқиши бўйича аниқланадиган кондицияли уруғликларнинг сотиб олиш қийматига:

б) ҳисоб-китоб чиқиши бўйича аниқланадиган улгуржи-сотиш нархлари бўйича қўшимча дон маҳсулотларининг қийматига:

в) уруғлик материалларини тайёрлаш ва уларни жорий сақлаш ёки фойдаланиш жойларигача етказиб бериш бўйича транспорт-тайёрлов харажатлари суммасига:

г) ҚҚС солиғи тўловчилари бўлган корхоналар учун ҳисобга киритиладиган ҚҚС суммасига (шу жумладан, кўрсатилган транспорт ва бошқа хизматлар бўйича):

е) донни норматив кўрсаткичларга қадар қуритиш ва тозалаш учун қишлоқ хўжалик ишлаб чиқарувчиларидан қонунчилик ҳужжатларида белгиланган тартибда ундирилиши лозим бўлган тўловни суммасига:

ж) уруғлик материалларни қуритиш ва тозалаш учун тўловдан ҳисоблаб чиқилган ҚҚС суммасига:

Жами тўлов: 880849 + 13658 + 2732 = 897239 сўм.

Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчиларидан қуритиш ва тозалаш учун 57 922 сўм олинади.

3. 39309 сўм бўлган қўшимча дон маҳсулотларининг қиймати кредитор қарздорликда ҳисобга олинади ва донни тозалаш ва ишлов беришдан кейин амалда чиққан доннинг кондицияли уруғликларига мувофиқ тўланиши мумкин.

Қўшимча дон маҳсулотлари икки турга бўлинади:

а) стандартлар бўйича асосий донга ёки дон аралашмасига кирувчи, таркибида 70% дан 80% гача истеъмол (шу жумладан, ёрма), озуқабоп ва дуккакли экинлар донлари бўлган дон аралашмаси;

б) худди ўша, таркибидаги дон 50% дан 70% гача (шу жумладан).

Шуни назарда тутиш лозимки, уруғлик донни ишлов бериш ва уни экиладиган уруғлик стандартларигача етказишда, шунингдек биринчи тоифа (таркибида 30% дан 50% гача дон бўлган) ва иккинчи тоифа (таркибида 10% дан 30% гача дон бўлган) чиқиндилари ҳам пайдо бўлади, бунда прейскурант улгуржи-сотиш нархлари бўйича қўшимча маҳсулотлар учун етказиб берувчилар (қишлоқ хўжалик ишлаб чиқарувчилари) билан қайта ҳисоб-китоблар ўтказилиши зарур бўлади. Таркибида 10% гача (10% ҳам киради) дон бўлган кам қийматли чиқитлар ва бошқа чиқитлар қайта ҳисоб-китоблар учун томонлар келишган нархларга мувофиқ баҳоланади.

Яроқсиз чиқитларнинг қиймати, қуриб камайиш ва норматив механик йўқотишлар тайёр кондицияли дон уруғликлари ишлаб чиқариш таннархи ва улгуржи-сотиш нархлари калькуляцияси таркибида қолади.

4. Бизнинг мисолда тозалашдан кейин кондицияли уруғликларнинг амалда чиқиши 11000 * 92,0% = 10120 кг.

Амалда чиқиш бўйича кондицияли уруғликларнинг сотиб олиш қиймати 87230 * 10,12 = 882768 сўм нав устамаси 120% 1059321 сўм, нав устамасини ҳисобга олган ҳолда уруғликларнинг жами сотиб олиш қиймати 1942089 сўм қўшимча кирим қилинади ва етказиб берувчига илгари ўтказилган тўлов чиқариб ташланган ҳолда кондицияли уруғликлар учун қўшимча тўланади 1942089 - 880849 = 1061240 сўм.

Қўшимча дон маҳсулотлари ва чиқитларнинг амалда чиқиши, қуриб камайиши ва норматив механик йўқотишлар 8% ёки 11000 - 10120 = 880 кг, шу жумладан:

а) таркибида 70% дан 85% гача озиқ-овқат экинлари дони бўлган 680 кг дон аралашмаси, 43,580 * 680 = 29634 сўм;

б) 100 кг худди ўша, таркибида 50% дан 70% гача дон бўлгани 33,250 * 100 = 3325 сўм;

в) 30% дан 50% гача таркибида дон бўлган I тоифа чиқитлар 40 кг, 20,630 * 40 = 825 сўм;

г) 30 кг 10% дан 30% гача таркибида дон бўлган II тоифа чиқитлар 9,090 * 30 = 273 сўм;

д) 15 кг 10% гача (шу жумладан) таркибида дон бўлган кам қийматли чиқитлар 3,636 * 15 = 55 сўм;

е) яроқсиз чиқитлар, қуриб камайиш ва норматив механик йўқотишлар 15 кг.

Амалда чиқиш бўйича йўлдош маҳсулотлар ва чиқитлар учун жами бўлиб 34112 сўм (29634 + 3325 + 825 + 273 + 55) тўланади.

Илгари ҳисобланган (бироқ, тўланмаган) кредитор қарздорлик суммасининг камайишига қарши 39309 - 34112 = 5197 сўм.

5. Кондицияли уруғликларнинг амалда чиқишини қайта ҳисоблаш бўйича бухгалтерия проводкалари схемаси:

а) тозалаш ва ишлов беришдан кейин кондицияли уруғликларнинг амалда чиқиши бўйича кондицияли нав уруғликларини сотиб олиш қийматига қўшимча тўлов суммасига:

б) тозалаш ва ишлов беришдан кейин йўлдош дон маҳсулотларининг амалда чиқиши бўйича улгуржи-сотиш нархлари бўйича қўшимча дон маҳсулотларининг қиймати камайиши суммасига:

Шундай қилиб, ўтказилган қайта ҳисоблаш ҳисобга олинган ҳолда етказиб берувчига 1095352 сўм (1061240 + 34112 = 1095352) ёки (1061240 + 39309 - 5197) қўшимча тўланиши лозим.

6. Қўшимча дон маҳсулотлари ва чиқитлар қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчиларига қонунчилик ҳужжатларида белгиланган тартибда қайтарилиши мумкин. Бунда қўшимча дон маҳсулотлари ва чиқитларни қайтариш мавжуд кредитор қарздорликни қоплаш ҳисобига, яъни уларнинг кирим қилиниши нархи бўйича амалга оширилади.

7. Ҳисобга олишда ушбу операция қуйидаги бухгалтерия ёзуви билан акс эттирилади:

қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчиларига қонунчилик ҳужжатларида белгиланган тартибда қайтарилган йўлдош дон маҳсулотлари ва чиқитлар қийматига (ҚҚСсиз):

Шундай қилиб, фақатгина кондицияли уруғликларнинг амалда чиқиши ва нав устамаларини тўлаш бўйича фарқни қоплашга оид пуллик ҳисоб-китоблар қолади.

2-мисол. "Ишонч" фермер хўжалигидан "Андижондонмаҳсулот" ОАЖ томонидан I репродукцияли ва 1-синф "Крошка" навли товар дони бўйича 3-синф 23 тонна буғдой дони қабул қилинган. 3-синфдаги буғдойнинг 1 тоннаси учун прейскурант сотиб олиш нархи 75100 сўм, нав устамаси 80,0%, 1 тоннасини тозалаш учун тўлов ҚҚС билан бирга 5272 сўм, 34460 сўмлик ҚҚС билан бирга транспорт харажатлари қопланган. Кондицияли уруғлик навларининг чиқиши 90,5%, амалда чиқиши 91,0%.

I репродукцияли буғдойнинг нав уруғликлари кирим қилинади, 1-синфнинг ҳисоб-китоб чиқиши бўйича 90,5% 20815 кг.

Сотиб олиш ҳисоб-китоб қиймати 75100 * 20,815 = 1563207 сўм.

Йўлдош дон маҳсулотлари кирим қилинади.

Ҳисоб-китоб чиқиши бўйича 9,5% 2185 кг.

ҚҚСсиз прейскурант улгуржи-сотиш нархи бўйича ҳисоб-китоб қиймати 43580 * 2,185 = 95222 сўм.

Тозалаш учун тўлов 5272 * 23 = 121256 сўм.

9. Ушбу мисол бўйича бухгалтерия проводкалари схемаси:

а) ҳисоб-китоб чиқиши бўйича аниқланадиган кондицияли уруғликларнинг сотиб олиш қийматига:

б) ҳисоб-китоб чиқиши бўйича аниқланадиган улгуржи-сотиш нархлари бўйича йўлдош дон маҳсулотларининг қийматига:

в) уруғлик материалларини тайёрлаш ва уларни жорий сақлаш ёки фойдаланиш жойларигача етказиб бериш бўйича транспорт-тайёрлов харажатлари суммасига:

г) ҚҚС солиғи тўловчилари бўлган корхоналар учун ҳисобга киритиладиган ҚҚС суммасига (шу жумладан, кўрсатилган транспорт ва бошқа хизматлар бўйича):

д) донни норматив кўрсаткичларга қадар қуритиш ва тозалаш учун қишлоқ хўжалик ишлаб чиқарувчиларидан қонунчилик ҳужжатларида белгиланган тартибда ундирилиши лозим бўлган тўловни суммасига:

е) уруғлик материалларни қуритиш ва тозалаш учун тўловдан ҳисоблаб чиқилган ҚҚС суммасига:

Жами тўлов: 1 693 089 сўм (1563207 + 95222 + 28883 + 5777).

Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчиларидан қуритиш ва тозалаш учун 121256 сўм олинади.

95222 сўм бўлган қўшимча дон маҳсулотларининг қиймати кредитор қарздорликда ҳисобга олинади ва донни тозалаш ва ишлов беришдан кейин амалда чиққан доннинг кондицияли уруғликларига мувофиқ тўланиши мумкин.

Бизнинг мисолда тозалаш ва ишлов беришдан кейин кондицияли уруғликларнинг амалда чиқиши 23000 * 91,0 % = 20930 кг.

Амалда чиқиш бўйича кондицияли уруғликларнинг сотиб олиш қиймати 75100 * 20,93 = 1571843 сўм.

Нав устамаси 80% 1257474 сўм.

Нав устамасини ҳисобга олган ҳолда уруғликларнинг жами сотиб олиш қиймати 2829317 сўм.

Етказиб берувчига илгари ўтказилган тўлов чиқариб ташланган ҳолда кондицияли уруғликлар учун қўшимча тўланади 2829317 - 1563207 = 1266110 сўм.

Қўшимча дон маҳсулотлари ва чиқитларнинг амалда чиқиши, қуриб камайиши ва норматив механик йўқотишлар 9% ёки 23000 - 20930 = 2070 кг, шу жумладан:

а) таркибида 70% дан 85% гача озиқ-овқат экинлари дони бўлган 1702 кг дон аралашмаси, 43,580 * 1702 = 74173 сўм;

б) 205 кг худди ўша, таркибида 50% дан 70% гача дон бўлган, 33,250 * 205 = 6816 сўм;

в) 30% дан 50% гача таркибида дон бўлган I тоифа чиқитлар, 62 кг, 20,630 * 62 = 1279 сўм;

г) 60 кг 10% дан 30% гача таркибида дон бўлган II тоифа чиқитлар, 9,090 * 60 = 545 сўм;

д) 21 кг 10% гача (шу жумладан) таркибида дон бўлган кам қийматли чиқитлар, 3,636 * 21 = 76 сўм;

е) яроқсиз чиқитлар, қуриб камайиш ва норматив механик йўқотишлар 20 кг.

Жами бўлиб 82889 сўм тўланади (74173 + 6816 + 1279 + 545 + 76).

Илгари ҳисобланган (бироқ тўланмаган) кредитор қарздорлик суммасининг камайишига қарши 12333 сўм (95222 - 82889) сўм.

10. Кондицияли уруғликларнинг амалда чиқишини қайта ҳисоблаш бўйича бухгалтерия проводкалари схемаси:

а) тозалаш ва ишлов беришдан кейин кондицияли уруғликларнинг амалда чиқиши бўйича кондицияли нав уруғликларини сотиб олиш қийматига қўшимча тўловлар суммасига:

б) тозалаш ва ишлов беришдан кейин йўлдош дон маҳсулотларининг амалда чиқиши бўйича улгуржи-сотиш нархлари бўйича йўлдош дон маҳсулотларининг қиймати камайиши суммасига:

Шундай қилиб, ўтказилган қайта ҳисоблаш инобатга олинган ҳолда етказиб берувчига 1348999 сўм (1266110 + 95222 - 12333) ёки (1266110 + 82889 = 1348999) қўшимча тўланиши лозим.

Йўриқномага

7-ИЛОВА

Қайта ишлаш ва юклаб жўнатиш жараёнида молиявий

захирани шакллантириш ва ундан фойдаланишни

бухгалтерия ҳисобида акс эттириш бўйича

МИСОЛЛАР

1. Қайта ишлашга юборилган ва сотилган (юклаб жўнатилган) доннинг ҳақиқий ҳажмидаги сифат кўрсаткичлари (намлик ва ифлослик аралашмаси) фарқлари бўйича пул кўринишида ҳисобланадиган сақлаш ва ташиш жараёнида дондаги камайишлар ва йўқотишлар ҳисоб-китоб суммасини аниқлашда дастлабки маълумотлар сифатида, дон ва дон маҳсулотларини қайта ишлашга бериш ҳамда харидорларга юклаб жўнатишни ҳисобга олиш журналларидаги ҳамда "Миқдор-сифатни ҳисобга олиш китоб"ларида (36-сонли шакл) қайд қилинган бир ойда сарф қилинган дон ва дон маҳсулотларининг миқдори ва қиймати ҳамда намлик ва ифлослиги аралашмаси бўйича ўртача даражадаги сифат кўрсаткичлари хизмат қилади. Молиявий захира суммасини аниқлаш учун махсус ҳисоб-китоб тузилади.

2. Жорий ойда амалда қайта ишланган ва сотилган дон миқдорига молиявий захирани аниқлаш бўйича ҳисоб-китобга мисоллар

Доннинг оғирлиги унинг миқдори ўзгариши оқибатида асосли ўзгарганлигини аниқлаш учун қуйидаги формулалардан фойдаланилади:

а) Х = 100 (а - б) / (100 - б), бунда:

Х - оғирликдаги камомаднинг аниқланадиган фоизи;

а - кирим бўйича намлик кўрсаткичи, %;

б - сарф бўйича намлик кўрсаткичи, %;

б) У = (в - г) * (100 - д) / (100 - г), бунда:

У - оғирликдаги камомаднинг аниқланадиган фоизи;

в - кирим бўйича ифлослиги аралашмаси, %;

г - сарф бўйича ифлослиги аралашмаси, %;

д - "а" бандда келтирилган формула бўйича ҳисобланган, намлик пасайиши оқибатида фоизлардаги камомадлар миқдори;

2-синф юмшоқ буғдой:

Х = 100 (15,6 - 14,5) / (100 - 14,5) = 110 / 85,5 = 1,29%;

У= (1,6 - 1,1 ) * ( 100 - 1,29 ) / (100-1,1) = 0,5 * 98,71 / 98,9 = 49,36 / 98,9 = 0,5%.

Жами: 1,29 + 0,5 = 1,79%.

3-синф юмшоқ буғдой:

Х = 100 (15,8 - 14,5) / (100 - 14,5) = 130 / 85,5 = 1,52%;

У = (1,8 - 1,2) * (100 - 1,52) / (100 - 1,2) = 0.6 * 98,48 / 98,8 = 59,088 / 98,8 = 0,58%.

Жами: 1,52 + 0,58 = 2,1%.

Арпа:

100 (16,0 - 14,8) 120 Х = ---------- = --- = 1,41% 100 - 14,8 85,2

(2,0 - 1,4) * (100 - 1,41) 0,6 * 98,59 59,154; У = ------------ = ----- = ----= 0,6%. 100 - 1,4 98,6 98,6

Жами: 1,41 + 0,6 = 2,01%.

2-синф юмшоқ буғдой (2000 т * 1,79) / 100 = 35,8 т, 35,8 т * 112040 = 4011032 сўм;

3-синф юмшоқ буғдой (1500 * 2,1) / 100 = 31,5 т, 31,5 т * 96800 = 3049200 сўм.

Арпа: (1000 * 2,01) / 100 = 20,1 т, 20,1 т * 94740 = 1904274 сўм.

3. Донни қайта ишлашга ҳисобдан чиқаришда ҳисоб-китоб, мисолга мувофиқ, қайта ишланаётган доннинг амалдаги ҳажмига сифат кўрсаткичлари (намлик ва ифлослик аралашмаси) фарқлари бўйича пул кўринишида ҳисобланадиган, донни сақлаш ва ташиш жараёнида камайишлар ва йўқотишлар ҳисоб-китоб суммасига бухгалтерия ёзуви тузилади:

Саноат ва дон қабул қилиш корхоналари томонидан келгусида саноатда қайта ишлаш учун донни юклаб жўнатишда, юқорида кўрсатилган ҳисоб-китоб мисолга мувофиқ, дондаги йўқотишлар қийматига харидорга ҳисоб-фактураларда алоҳида қатор билан ажратиладиган натура ҳолидаги устама (қўшимча тўлов) тақдим қилинади. Юк жўнатувчининг бухгалтерия ҳисобида кўрсатилган операция қуйидаги бухгалтерия ёзуви билан акс эттирилади:

а) харидорга юклаб жўнатилаётган доннинг ҳақиқий ҳажмининг сифат кўрсаткичлари (намлик ва ифлослик аралашмаси) фарқлари бўйича пул кўринишида ҳисобланадиган намлик ва ифлослиги аралашмаси бўйича тақдим қилинган натура ҳолидаги устамалар суммасига:

4010 "Харидорлар ва буюртмачилардан олинадиган счётлар" счёти дебет;

9020 "Товарлар сотишдан даромадлар" счёти кредит;

9120 "Сотилган товарларнинг таннархи" счёти дебет;

1710 "Донни сақлаш, қуритиш, тозалаш, ташиш ва қайта ишлаш жараёнида юзага келган камайиш ва йўқотишларни қоплаш учун молиявий захира" счёти кредит.

Бизнинг мисолда 1904274 сўмлик 20,1 тонна арпа йўқотилиши қийматига юк жўнатувчи томонидан қуйидаги бухгалтерия ёзуви тузилади:

Юк қабул қилувчи (донни қайта ишловчи корхона) етказиб берувчининг ҳисоб-фактурасидаги позиция асосида 1904274 сўм миқдоридаги тақдим қилинган устамалар суммасига қуйидаги бухгалтерия ёзувини тузади

Дон тизим ичидаги истеъмолчиларга (экспортдан ташқари) юклаб жўнатилган ҳолатда доннинг сотиш қиймати бўйича ҳисобланган ҚҚС суммасига қуйидаги бухгалтерия ёзуви қайд қилинади:

дебет 4011 "Дон учун харидорлардан олинадиган счётлар - тизим ичида" счёти;

кредит 6410 "Бюджетга тўловлар бўйича қарз (турлари бўйича)" счёти.

Йўриқномага

8-ИЛОВА

Механизациялашган тозалаш ва ишлов

беришга юборилган доннинг қиймати ва ишлов

бериш натижалари ўртасидаги фарқни аниқлаш

ва ушбу операцияларни акс эттириш бўйича

намунавий бухгалтерия ёзувлари бўйича

МИСОЛ

1. Доннинг тозалашгача бўлган вазни 500000 кг, 1 тоннасининг нархи 96800 сўмдан, жами 48400000 сўм. Тозалашдан кейин 1 тоннаси 96800 сўмдан, жами 46512400 сўмлик 480500 кг дон кирим қилинади. Қуйидаги қўшимча маҳсулотлар кирим қилинади: таркибида 70% дан 85% гача дон бўлган нархи 43580 сўм бўлган, жами 274554 сўмлик 6300 кг дон аралашмаси; таркибида 50% дан 70% гача дон бўлган нархи 33250 сўм бўлган, жами 229425 сўмлик 6300 кг дон аралашмаси; таркибида 30% дан 50% гача (шу жумладан) дон бўлган нархи 20630 сўм бўлган, жами 54670 сўмлик 2650 кг I тоифали дон чиқитлари; таркибида 10% дан 30% гача (шу жумладан) дон бўлган нархи 9090 сўм бўлган, жами 22271 сўмлик 2450 кг II тоифали дон чиқитлари; 1200 кг (таркибида 2% гача дон бўлган) яроқсиз чиқитлар баҳоланмайди ва кирим қилинмайди.

2. Ушбу мисол бўйича бухгалтерия ёзувларининг схемаси:

Йўриқномага

9-ИЛОВА

"Дон сотиб олиш тўғрисидаги ҳисобот"

N 1-дон шакли бўйича статистик

ҳисоботни тузиш бўйича

ТАВСИЯЛАР

1. Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитасининг "Қишлоқ ҳўжалиги ва экология бўйича давлат статистик ҳисобот шаклларини тасдиқлаш тўғрисида" 2006 йил 1 декабрдаги 13-сон қарори билан 1-дон "Дон сотиб олиш тўғрисидаги ҳисобот" статистик ҳисобот шакли (кейинги ўринларда - 1-дон шакл) тасдиқланган.

Мазкур шакл бўйича ҳисоботни тақдим этиш учун бир ҳафталик оралиқ давр белгиланган. Шунга кўра, 1-дон шакли бўйича ҳисобот дон маҳсулотлари корхоналари томонидан якшанба куни соат 10 гача бўлган ҳолат бўйича тузилади ва "Ўздонмаҳсулот" АК ва тумандаги давлат статистика идорасига душанба куни соат 10 гача тақдим этилади.

2. Июнь-июль ойларида 1-дон шакл бўйича ҳисобот бошоқли дон экинлари бўйича тўлдирилади. Унга товар дони бўйича хўжаликлар билан ҳисоб-китоб қилиш вақтида нархлар бўйича амалга оширилган чегирмалар ва устамалар тўғрисидаги маълумотлар илова қилинади.

1 август ҳолатига вилоят ва туман статистика идоралари билан таққослаш далолатномалари асосида бошоқли дон экинлари бўйича якуний 1-дон шакл бўйича ҳисобот тақдим қилинади. Ҳисоботга вилоят статистика идораси томонидан тасдиқланган таққослаш далолатномалари илова қилинади. Сентябрь - декабрь ойларида 1-дон шакл бўйича ҳисобот шоли дони бўйича ҳам тўлдирилади.

3. 1-дон шаклининг барча кўрсаткичлари бўйича якуний ҳисобот 1 январь ҳолатига, шунингдек, дон бўйича вилоят ва туман статистика идоралари билан таққослаш далолатномалари асосида тақдим қилинади. Ҳисоботга жами сотиб олинган дон бўйича таққослаш далолатномаси илова қилинади.

4. Жорий ҳисоботда дон сотиб олиш тўғрисидаги маълумотлар сотиб олишлар бошланганидан ўсиб бориш тартибида акс эттирилади. 1-дон шакл ҳисоботини тузиш учун асос бўлиб 10-шакл товар донига, Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитасининг 2005 йил 13 майдаги 18-08-08/18 ва "Ўздонмаҳсулот" АК Бошқарувининг 2005 йил 14 майдаги 14-1-23-180-сон қарори билан тасдиқланган 10А-шакл (кейинги ўринларда - 10А-шакл) уруғлик донига қабул қилиш квитанциялари ҳисобланади.

5. 1-дон шакл ҳисоботи икки қисмга бўлинади. Биринчи қисм экинлар бўйича товар донини тайёрлашдан иборат. Иккинчи қисм уруғлик донини сотиб олишдан иборат. Уруғлик дони "Бундан ташқари" қаторида акс эттирилади, "Жами" қаторига ҳисоботнинг 01 қатори бўйича киритилмайди.

1-устун бўйича 100 "Дон-жами" қаторида доннинг физик оғирлигидаги миқдори, 2-устун бўйича - доннинг ҳисобга олинган оғирлиги, яъни доннинг ҳисобга олиш оғирлигини аниқлашнинг амалдаги тартибига мувофиқ намлик ва ифлослик аралашмаси бўйича чегирмалар ва устамалар ҳисобга олинган ҳолда акс эттирилади.

Шунга ўхшаш тартибда барча экинлар бўйича маълумотлар тўлдирилади.

Ҳисоботнинг иккинчи қисмида юқорида айтилганидек уруғлик дон акс эттирилади. Биринчи устундаги 120-сатр бўйича уруғлик материал акс эттирилади, иккинчи устунда уруғликларнинг чиқиш ҳисоб-китоби акс эттирилади.

6. 1-дон шакл статистика ҳисоботининг барча кўрсаткичлари бошоқли дон экинлари бўйича натура ҳолида физик оғирлигида акс эттиришда, "Дон маҳсулотларининг ҳаракати тўғрисида ҳисобот" 6-шакл 2-устунида жорий йилнинг биринчи июлига ва биринчи августига, шоли дони бўйича эса - сентябрдан декабргача мувофиқ бўлиши лозим.

7. Уруғликларга ишлов бериш қиймати 1-П "Корхонанинг маҳсулот бўйича ҳисоботи" ҳисоботида ва натура ҳолида акс эттиришда "Дон маҳсулотларининг ҳаракати тўғрисида ҳисобот" 6-шаклда, кирим қисмида - келиб тушиш, чиқим қисмида эса - тозалашга топширилгани, акс эттирилади.

8. Дон маҳсулотлари корхоналарининг тайёрлаш бўйича ҳисоботида 10А-шакл ихтисослаштирилган қабул қилиш квитанцияларига мувофиқ ҳар куни уруғлик материаллари ҳажмини кўрсатишади, "келиб тушиш тури" сатрида "уруғлик материал", шу жумладан уруғликлар ва қўшимча маҳсулотлар (ҳисоб-китоб чиқиши бўйича) кўрсатилади. Тайёрланган экиладиган уруғликларнинг якуний ҳажмлари тозалаш ва ишлов бериш тугаганидан кейин аниқланади, ҳар бир хўжалик бўйича таққослаш далолатномаси тузилади ва статистика идораларига 1-дон шакл бўйича тақдим қилинади.

"Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами", 2007 йил, 22-сон, 231-модда.