Практическая Бухгалтерия
Ўзбекистон Республикасининг Ягона миллий баҳолаш Стандарти (АВ томонидан 04.06.2020 й. 3239-сон билан рўйхатга олинган Давлат активларини бошқариш агентлиги директорининг 01.05.2020 й. 01/11-15/62-сон буйруғига 1-илова)
Полный текст документа доступен в платной версии. По вопросам звоните на короткий номер 1172
Ўзбекистон Республикаси
Адлия вазирлигида
2020 йил 4 июнда 3239-сон
билан рўйхатга олинган
Ўзбекистон Республикаси
Давлат активларини бошқариш
агентлиги директорининг
2020 йил 1 майдаги
1-ИЛОВА
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ
ЯГОНА МИЛЛИЙ БАҲОЛАШ
СТАНДАРТИ
Мазкур Стандарт Ўзбекистон Республикасининг "Баҳолаш фаолияти тўғрисида"ги Қонуни, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 2 мартдаги ПФ-5953-сон "2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясини "Илм, маърифат ва рақамли иқтисодиётни ривожлантириш йили"да амалга оширишга оид Давлат дастури тўғрисида"ги Фармони, 2019 йил 1 июлдаги ПҚ-4381-сон "Баҳолаш фаолиятини янада такомиллаштириш ҳамда паст рентабелли ва фаолият юритмаётган давлат иштирокидаги корхоналарни сотиш механизмларини соддалаштириш чора-тадбирлари тўғрисида"ги қарори ҳамда халқаро баҳолаш стандартлари тамойиллари асосида ишлаб чиқилган бўлиб, Ўзбекистон Республикасидаги баҳолаш фаолиятини норматив жиҳатдан тартибга солинишини белгилайди.
I БЎЛИМ. БАҲОЛАШ ФАОЛИЯТИДА ФОЙДАЛАНИЛАДИГАН
ПРИНЦИПЛАР, АТАМАЛАР ВА ТАРИФЛАР
(1-СОН МБС)
1. Баҳолаш фаолиятида фойдаланиладиган принциплар, атамалар ва тарифлар (1-сон МБС) (бундан буён матнда 1-сон МБС деб юритилади) баҳоловчилар учун баҳолашнинг умумий принципларини акс эттирадиган миллий баҳолаш стандартлари (бундан буён матнда МБС деб юритилади) принципларини, мулоҳазаларнинг объективлиги, малакалилик ва мазкур Стандарт талабларидан чекинишларнинг йўл қўйиладиган даражасини, шунингдек мулкни баҳолаш ва мулкий ҳуқуқлар соҳасида қўлланиладиган принциплар, атама ва тарифларни белгилайди.
2. 1-сон МБС қиймат турлари, баҳолаш объекти, баҳолаш ёндашувлари ва усулларини белгилашда, шунингдек барча мулкчилик шаклларидаги мулк қийматини баҳолашда қўлланилиши мажбурийдир.
2-БОБ. АСОСИЙ АТАМАЛАР ВА ТАРИФЛАР
3. Мазкур Стандартда қийматни баҳолаш, бухгалтерия ҳисоби ёки молия соҳасидаги базавий атамалар тарифи келтирилмайди, чунки баҳоловчилар бундай тушунчалар ҳақида тасаввурга эга деб ҳисобланади.
4. Ушбу Стандартда қуйидаги атама ва тарифлардан фойдаланилади:
актив ёки активлар - баҳолашга оид вазифа (баҳолаш вазифаси) татбиқ этиладиган баҳолаш объектлари. Мазкур Стандартда "актив ёки активлар" тушунчасининг бошқача маъноси кўрсатилмаган бўлса, унинг қўлланилиши "актив", "активлар гуруҳи", "мажбурият", "мажбурият гуруҳи" ёки "активлар ва мажбуриятлар гуруҳи" маъносида ишлатилишини ҳам назарда тутади;
баҳолаш мақсади - актив қийматининг баҳолашга оид вазифада баҳолаш натижасидан қандай фойдаланилиши мўлжалланаётганлигини ҳисобга олиб белгиланган турини аниқлаш. Баҳолашнинг умумий мақсадлари молиявий ва солиқ ҳисоботи учун, мижознинг манфаатларини судда ҳимоя қилиш, битимларга ҳамроҳлик қилиш, гаров кредитлари бўйича қарорларни асослаш учун баҳолашни ўз ичига олади;
баҳолаш экспертизаси - қонун ҳужжатларига мувофиқ баҳолаш ҳақидаги ҳисоботларнинг ишончлилигини эксперт текширувидан ўтказиш;
баҳоловчи - белгиланган тартибда Давлат активларини бошқариш агентлиги томонидан берилган баҳоловчининг малака сертификатига эга бўлган жисмоний шахсдир;
бўлиши мумкин/мумкин/эҳтимол - ушбу сўзлардан фойдаланилиши баҳоловчилар тушуниши ва эътиборга олиши керак бўлган ҳаракатлар ва тартиб-таомиллар борлигини кўрсатади. Баҳоловчи бу масалаларни баҳолашга оид вазифада қандай ҳисобга олиши унинг ушбу Стандарт мақсадларига мувофиқ келадиган ҳолатларда қандай касбий мулоҳаза юритишига боғлиқ;
буюртмачи - баҳолаш ким учун олиб борилаётган бўлса, ўша шахс;
вазн коэффициенти/вазн - якуний қиймат ҳақида хулосани шакллантириш жараёнида муайян қиймат кўрсаткичига ишонч даражаси;
гудвилл - корхонадан алоҳида идентификация қилиниши ва баҳоланиши мумкин бўлмаган омиллар (корхона номи ва ишлаб чиқарилаётган маҳсулотнинг машҳурлиги, муайян обрў ва ишга доир алоқалар мавжудлиги, жойлашган ер ва бошқа шунга ўхшаш омиллар) таъсирида вужудга келадиган номоддий актив;
дисконтлаш ставкаси - бўлғуси пул тушумларини жорий қийматга айлантириш учун фойдаланиладиган иқтисодий самара ставкаси;
жорий қиймат - тегишли дисконтлаш ставкасидан фойдаланиб, муайян санага келтирилган бўлғуси даромадлар қиймати;
интеллектуал мулк объекти - жисмоний ёки юридик шахснинг интеллектуал фаолият натижалари ҳамда фуқаролик муомаласи иштирокчиларининг товарлар, ишлар ва хизматларнинг хусусий аломатларини акс эттирувчи воситаларга бўлган мутлақ ҳуқуқи;
иштирокчи - баҳолаш ҳақида вазифада қўлланиладиган баҳолаш базаси (базалари)га мувофиқ манфаатдор иштирокчи ёки иштирокчилар. Баҳолаш базаларининг ҳар хиллиги баҳоловчига турли нуқтаи назарларни, хусусан, "бозор иштирокчилари" позицияларини (масалан, бозор қиймати, адолатли қиймат) ёки муайян мулкдор ёки потенциал харидор позициясини (масалан, инвестиция қиймати) ҳисобга олиш зарурлигини уқтиради;
капиталлаштириш ставкаси - муайян давр учун даромад миқдорини қийматга айлантириш учун фойдаланиладиган, қоида тариқасида, фоиз ҳисобида ифодаланадиган бўлувчи. Кўчмас мулк объектининг умумий таннархи уни ишлаб чиқаришга кетган бевосита ва билвосита харажатларни ўз ичига олади.
Агар харидор кўчмас мулкни сотиб олгандан кейин қўшимча капитал харажатлар қилган бўлса, таннархни ҳисоблашда бу харажатлар сотиб олишнинг ретроспектив (ўзи учун) қийматига қўшилади. Бу харажатлар объектнинг бозор қийматига бозор уларни қанчалик мақсадга мувофиқ деб ҳисоблашига қараб, ўз ҳиссасини қўшади;
қиймат - сотиб олиш мумкин бўлган товарлар ёки хизматлар харидорлари ва сотувчилари келишиб олишлари эҳтимоли юқори бўлган нархга тегишли иқтисодий тушунча. Қиймат бу факт эмас, балки аниқ вақтда аниқ товарлар ва хизматларнинг танланган қиймат талқинига мувофиқ эҳтимол қилинадиган ва ҳисоблаб чиқиладиган катталик. Қийматнинг иқтисодий тушунчаси баҳолаш санасида ушбу товарлар эгаси бўлган ёки ушбу хизматларнинг фойдаланувчилари оладиган фойдага бозорнинг қарашини акс эттиради.
Қиймат баҳоларини тушуниш ва қўллаш учун қийматнинг тури ва талқинини аниқ кўрсатиш, шунингдек уларнинг баҳолаш бўйича топшириққа мувофиқлигини таъминлаш зарур. Қиймат талқинининг ўзгариши турли мулк объектлари учун қайд қилиб қўйиладиган қиймат миқдорига жиддий таъсир кўрсатиши мумкин.
Қиймат тушунчаси қандайдир битим билан боғлиқ пул суммасини назарда тутади. Шунга қарамай, баҳоланаётган мулкнинг сотилиши, унинг баҳолаш санасида бозор қиймати тарифида мужассам шартларга амал қилган ҳолда сотилиши мумкин бўлган нархини белгилаш учун зарурий шарт бўлмайди;
қийматни баҳолаш соҳасидаги эксперт - бошқа баҳоловчи томонидан бажарилган баҳолаш ҳақидаги ҳисоботнинг ишончлилиги экспертизасини ўтказадиган ҳамда баҳолаш объектини такрорий баҳолашни ўтказмасдан эксперт хулосасида ўзининг баҳолаш ҳақидаги ҳисоботнинг ишончлилиги ҳақидаги холис фикрини билдирадиган профессионал баҳоловчи;
мультипликатор - корхонанинг нархи ёки ўзгача қиймат асоси ва унинг фаолиятини тавсифловчи молиявий, ишлаб чиқариш ёки ашёвий кўрсаткич ўртасидаги нисбатни кўрсатувчи коэффициент;
нарх - қандайдир товар ёки хизмат учун таклиф этилаётган, сўралаётган ёки тўланган пул суммаси. Сотув нархи, у очиқ эълон қилинган ёки сир сақланганлигидан қатъи назар, содир бўлган факт ҳисобланади. Аниқ харидорлар ва сотувчиларнинг молиявий имкониятлари, мотивлари ёки алоҳида манфаатларидан келиб чиқиб, товар ёки хизматга тўланган нарх товар ёки хизматнинг қийматига мос келмаслиги мумкин. Шунга қарамай, нарх қоида тариқасида ушбу товарлар ёки хизматларга мазкур харидор ва/ёки сотувчи томонидан муайян вазиятларда ўрнатиладиган нисбий қиймат индикаторидир;
номоддий активлар - ташкилот томонидан улардан ишлаб чиқариш, ишлар бажариш, хизматлар кўрсатиш ёки товарларни сотиш жараёнида фойдаланиш мақсадида ёхуд маъмурий ва бошқа функцияларни амалга ошириш учун узоқ муддат мобайнида тутиб туриладиган, моддий-ашёвий мазмунга эга бўлмаган идентификацияланувчи мол-мулк объектлари;
натижаларни ўлчаш - қоида тариқасида турли ёндашувларни қўллаш доирасида олинган турли қиймат кўрсаткичларини таҳлил қилиш ва мувофиқлаштириш жараёни;
пул оқими - муайян давр мобайнида актив, активлар гуруҳи, корхона томонидан яратиладиган пул маблағлари оқими;
салмоқли/аҳамиятли/жиддий (ёки муҳим) - баҳолаш жиҳатларининг баҳолаш вазифаси (шу жумладан, дастлабки маълумотлар, фаразлар, шунингдек қўлланиладиган усуллар ва ёндашувлар) нуқтаи назаридан аҳамиятлилиги, уларни қўллаш ва/ёки уларнинг баҳолашга таъсири баҳолаш фойдаланувчиларининг иқтисодий ёки бошқа қарорларига таъсир кўрсатади;
таннарх - товар ёки хизматни харид қилиш, яратиш ва ишлаб чиқаришга доир харажатлар йиғиндисидан иборат;
тиклаш қиймати - баҳолаш объектига ўхшаш янги объектни ўхшаш материаллар ва технологиялардан фойдаланиб яратиш харажатлари суммаси;
ўрнига белгилаш қиймати - баҳолаш объектига ўхшаш фойдали хоссаларга эга бўлган янги объектни замонавий материаллар ва технологиялар ёрдамида яратиш харажатлари суммаси;
харажатлар - товар ёки хизматни яратиш ёки ишлаб чиқариш учун талаб қилинадиган ресурслар миқдорининг пуллик ифодаси. Харидор томонидан товар ёки хизмат учун тўланган нарх унинг учун уларни сотиб олиш харажатларига айланади.
Мулк объекти учун харажатларни ҳисоблаб чиқиш ишлаб чиқариш харажатлари ёки алмаштириш харажатларининг ҳисоблаб чиқилган миқдорига асосланиши мумкин.
Ишлаб чиқариш харажатлари мавжуд объект нусхасини ўхшаш технологиялар ва материаллардан фойдаланиб яратишга қилинган харажатлардир.
Алмаштириш харажатлари эса ҳисобланган миқдори айни пайтда бозорда қўлланиладиган технологиялар ва материаллардан фойдаланиб таққосланарли фойдалиликка эга объектни яратишни назарда тутади;
яхшилашлар - ер участкасини ундан кейинчалик фойдаланиш учун ўзгартириш борасидаги фаолият натижасида яратилган ва у билан узвий боғлиқ бўлган ер участкасидаги ўзгаришлар. Яхшилашлар бинолар, иншоотлар, муҳандислик системалари ва тармоқлари, кўп йиллик ўсимликларни ва улар билан жамулжам ҳолда конструктив ёки функционал яхлитликни ташкил этадиган бошқа объектларни ўз ичига олади.
5. Қуйидагилар мулкни баҳолашнинг асосий принциплари ҳисобланади:
стандарт талабларига риоя қилиш принципи - мазкур Стандарт баҳоловчилар ва баҳолаш ташкилотлари учун мўлжалланган бўлиб, активлар қийматини баҳолаш бўйича хизматлар кўрсатилганда ҳамда экспертлар томонидан баҳолаш объектини баҳолаш тўғрисидаги ҳисоботнинг (бундан буён матнда баҳолаш ҳақидаги ҳисобот деб юритилади) ишончлилиги текширилганида қўллаш мажбурий ҳисобланади. Агар, баҳолаш ушбу Стандартга мувофиқ ўтказилган ёки ўтказилади деб кўрсатилган бўлса, қиймат баҳоси мазкур Стандартнинг барча тегишли МБСга риоя этган ҳолда тайёрланганлигини англатади;
активлар ва/ёки мажбуриятларни баҳолашни ўтказишда стандартни қўллаш принципи - мазкур Стандарт активлар, мажбуриятлар ёки активлар ва мажбуриятлар гуруҳларининг қийматини баҳолашда қўлланилади;
холислик принципи - баҳолаш жараёни баҳоловчидан дастлабки маълумотлар ва фаразларнинг ишончлилиги юзасидан холис мулоҳазаларни шакллантиришни талаб қилади. Қиймат баҳосининг ишончлигини таъминлаш учун, ушбу мулоҳазалар шаффофлик ҳамда ҳар қандай субъектив омилларнинг баҳолаш жараёнига таъсири эҳтимолини энг паст даражага тушириш мумкинлигини инобатга олган ҳолда ишлаб чиқилган бўлиши керак.
Баҳолаш жараёнида қўлланиладиган мулоҳаза ва таҳлилларнинг аниқ ўтказилмаслиги ҳамда объектив бўлмаган хулосалар ва якуний натижаларнинг шакллантирилишининг олдини олиш учун холис бўлиши керак.
Ушбу Стандартни қўллашнинг асосий шарти баҳолаш жараёнида субъектив омилларнинг натижага таъсир қилмаслигини белгилайдиган зарур объективлик даражасини таъминлай оладиган зарур назорат ва усуллардан фойдаланишни назарда тутади;
малакалилик принципи - қийматни баҳолаш тегишли кўникма, тажрибага, баҳолаш предмети, актив айланадиган бозор (бозорлар) ҳамда баҳолаш мақсадлари ҳақида билимларга эга бўлган баҳоловчилар томонидан бажарилиши керак.
Агар баҳоловчи баҳолашни ҳамма жиҳатдан бажариш учун барча керакли кўникмаларга, тажрибага ҳамда билимларга эга бўлмаса, у ҳолда баҳоловчи умумий вазифанинг баъзи бир жиҳатлари бўйича ёрдам сўраб мутахассисга мурожаат этиши мумкин, бунда баҳолашга оид вазифада, шунингдек баҳолаш ҳақидаги ҳисоботда мазкур ҳолат акс эттирилиши керак. Баҳоловчи ҳар қандай мутахассисларнинг иши натижаларини аниқлаштириб олиши, тушуниши ва қўллаши учун техник кўникмаларга, тажрибага ва билимларга эга бўлиши лозим;
чекинишлар принципи - баҳолаш стандартларидан чекинишлар бу шундай вазиятки, унда мазкур Стандартнинг айрим талабларидан фарқ қиладиган аниқ қонунчилик, норматив ёки бошқа умумэътироф этилган талабларга риоя этиш зарур бўлади.
Чекинишлар ушбу Стандартга риоя этишни таъминлаш учун баҳолаш мақсадларига ва доирасига жавоб берадиган қонунчилик, норматив ва бошқа умумэътироф этилган талабларга риоя этилиши зарурлиги билан боғлиқ мажбурий чора ҳисобланади. Баҳоловчи, агар чекинишларга мана шундай вазиятларда йўл қўйган бўлса, баҳолаш Стандартга мувофиқ ўтказилди деб ҳисобланиши мумкин.
Қонунчилик, норматив ва бошқа умуэътироф этилган талабларга амал қилган ҳолда Стандартдан чекинишлар Стандартнинг бошқа барча талабларига нисбатан устунликка эга.
Баҳоловчи ҳар қандай чекинишларнинг хусусиятини аниқлаб олиши керак. Агар бажарилаётган тартиб таомиллар хусусиятига, қўлланилаётган дастлабки маълумотлар ва фаразларга ва/ёки баҳолаш бўйича хулоса (хулосалар)га жиддий таъсир кўрсатадиган қандайдир чекинишлар бўлса, баҳоловчи аниқ қонун талаблари, норматив ҳужжатлар ва бошқа умумэтироф этилган талабларни ҳамда ушбу Стандарт талабларидан фарқни юзага келтирадиган муҳим жиҳатларни кўрсатиши шарт.
Баҳолашларни мазкур Стандартга мувофиқ бажаришда қонунчилик талаблари, норматив ҳужжатлар ва/ёки бошқа умумэътироф этилган талаблар билан белгиланмаган стандартлардан чекинишларга йўл қўйилмайди.
Баҳолаш жараёни ҳамда олинган натижани баён этишга, баҳолашга ва якуний қиймат ҳақидаги хулосага дахл қиладиган ҳар қандай фаразлар ва чекловчи шартларни очиб беришда ушбу Стандартдан чекинишларга йўл қўйилмайди.
6. Мулкни баҳолаш турли омилларнинг мулк қиймати миқдорига таъсирини аниқлаш имконини берадиган иқтисодий принциплар йиғиндиси асосида амалга оширилади.
Бошқа тенг шароитларда мулк объекти қийматига ҳал қилувчи таъсир кўрсатадиган омилларга қараб, мулкни баҳолашда қўлланиладиган иқтисодий принциплар йиғиндиси қуйидаги тарзда таснифланиши мумкин:
бозор муҳитига боғлиқ баҳолаш принциплари;
мулкдорнинг мулк ҳақидаги тасаввури билан боғлиқ баҳолаш принциплари;
мулкдан фойдаланиш хусусияти билан боғлиқ баҳолаш принциплари.
7. Бозор муҳитига боғлиқ принципларга қуйидагилар киради:
а) талаб ва таклиф принципи - мулкнинг бозор қиймати бозорда талаб ва таклифнинг ўзаро таъсирлашуви ҳамда сотувчилар ва харидорларнинг рақобат хусусияти натижасида шаклланади.
Талаб қоида тариқасида харидорлар маълум вақт оралиғида, шу пайтда қарор топган бозор қиймати бўйича сотиб олишга тайёр ёки сотиб олиши мумкин бўлган товарлар ёки хизматлар миқдори билан белгиланади. Товар ёки хизматга бўлган талабга таъсир қиладиган ҳал қилувчи омиллар потенциал истеъмолчиларнинг шу товар ёки хизматни олишга истаги ва имкониятларини акс эттирувчи афзал кўришлари ва харид қилиш қобилиятидир. Шундай қилиб, товар ёки хизматга талаб шундай товар ёки хизматнинг фойдалилиги билан яратилади, уларнинг танқислиги ва кераклилиги таъсирида бўлади ҳамда потенциал харидорларнинг харид қобилияти билан чекланади.
Таклиф айни пайтда бозорда аниқ нархда сотувга таклиф этилган объектлар миқдори билан белгиланади. Товар ёки хизмат таклифига таъсир қилувчи асосий омиллар бундай товар ёки хизматнинг фойдалилиги ва уларнинг айланмадаги миқдорининг чекланганлигидир. Шу билан бирга, товар ёки хизматнинг мавжудлиги потенциал истеъмолчиларнинг ҳақиқий харид қобилияти билан чекланган.
Талаб ва таклиф нисбати тенг вазнли бозордаги нархлар даражасини белгилайди. Талаб ва таклиф нисбатининг эҳтимол қилинадиган қуйидаги ҳолатларини ажратиш мумкин:
талаб ва таклиф тенг, бозор битимлари натижасида мулк объектларининг тенг вазнли адолатли бозор нархи шаклланади;
талаб таклифдан ортиқ, бу бозорда нархларнинг ошиб кетиши билан ифодаланади;
таклиф талабдан юқори, бу бозорда нархларнинг тушиб кетиши билан ифодаланади;
б) рақобат принципи - бозор механизмлари бошқариш таъсирига эга. Бозор талаби фойдани келтириб чиқаради, фойда, ўз навбатида, рақобатни юзага келтиради. Қўшимча фойда олиш имконияти ёки монополлашув жараёнлари рақобат механизмларининг бузилишига олиб келади ҳамда мулк қийматини бузиб юбориб, бозорга путур етказади;
в) ўзгариш принципи - мулкнинг бозор қиймати вақтга боғлиқ ҳолда ўзгаради ҳамда муайян санага белгиланади. Мулк объектининг ўзи ҳам, ташқи шароитлари ҳам ўзгаришга мойил;
г) мувофиқлик принципи - мулкнинг энг юқори қиймати мулк объектининг ўзи ҳамда ундан фойдаланиш хусусияти бозор эҳтиёжлари ва кутувларга мос келганда шаклланади;
д) боғлиқлик (ташқи таъсир) принципи - мулк объекти қиймати унга нисбатан ички ва ташқи омиллар йиғиндисининг таъсирига боғлиқ.
8. Мулкдорнинг мулк ҳақидаги тасаввурларига боғлиқ принципларга қуйидагилар киради:
а) фойдалилик принципи - фойдалилик кўчмас ёки кўчар мулк объектларини баҳолашда асосий мезон ҳисобланади. Баҳолаш жараёнида қўлланиладиган тартиб-таомилларнинг умумий мақсади баҳоланаётган мулкнинг фойдалилиги ёки яроқлилиги даражасини аниқлаш ва миқдорий ифодалашдан иборат.
Фойдалилик аниқ шарт-шароитларга нисбатан қараладиган нисбий тушунча. Мол-мулкнинг қиймати юридик, жисмоний, функционал, иқтисодий ва экологик омилларни биргаликда ҳисобга олган ҳолда унинг фойдалилигини баҳолаш йўли билан белгиланади.
Мол-мулк қийматини баҳолаш ундан фойдаланиш усули ва/ёки уни бозорда оддий сотиш тартиб-таомилига боғлиқ. Баъзи мол-мулк объектлари мазкур мол-мулк объектларининг таркибий қисмларидан алоҳида фойдаланилганда оптимал фойдалиликни касб этади. Бошқа мол-мулк объектлари эса муайян мулк объектлари гуруҳи таркибида фойдаланилганда оптимал фойдалиликка эришади. Тегишлича, мол-мулкнинг алоҳида ажратилган объект сифатидаги фойдалилиги ҳамда мулк объектлари гуруҳининг бир қисми сифатидаги фойдалилигини фарқлаш керак.
Баҳоловчи мулкни у бозорда қандай кўринишда бўлса, шундай баҳолаши лозим (мол-мулкнинг алоҳида объекти сифатида, мол-мулк объектлари гуруҳининг бир қисми сифатида). Агар мулк объектлари гуруҳининг бир қисми сифатида баҳоланаётган мулкнинг қиймати худди шу мол-мулк объектининг алоҳида ажратилган мулк сифатидаги баҳосидан фарқ қилса, бундай қиймат баҳолаш ҳақидаги хулосага киритилиши керак.
Алоҳида ажратилган ва мустақил ишлайдиган мол-мулк объектлари, қоида тариқасида, битталаб сотилади ва тегишлича баҳоланади. Мол-мулк объектларининг баҳоси унинг ишлаши ёки бошқа мол-мулк объектлари билан иқтисодий боғлиқлиги натижасида ошса (камайса), бундай қўшимча қиймат баҳолаш ҳақидаги хулосага киритилиши керак. Бундай қўшимча қиймат тегишлича асосланмасдан бозор қиймати сифатида қаралмаслиги керак.
Алоҳида мулк объекти бошқа шахсларнинг мулкида бўлган мулк объектлари билан жисмоний ёки функционал боғлиқлиги ҳисобига ёхуд ўзининг харидор учун жозибадорлиги туфайли ўз қийматидан юқори қўшимча (махсус) қийматга эга бўлиши мумкин. Баҳолаш ҳақидаги ҳисоботда бундай қўшимча (махсус) қиймат миқдори мазкур баҳолаш стандартларига мувофиқ белгиланган бозор қийматидан алоҳида кўрсатилиши керак.
Фойдалилик мулк объектидан ёки мулк объектлари гуруҳидан бутун фойдаланиш даври давомида баҳоланади. Мулк объекти айланмадан вақтинча ёки тўлиқ олинган тақдирда бундай мулк объектини баҳолаш баҳоловчидан махсус билимларни талаб қилади, бундай мулкни баҳолаш ҳақидаги ҳисобот мазкур стандартлар талабларига мос ҳолда тузилиши керак.
Баҳолаш ҳақида ҳисоботни тузишда баҳоловчи мулк қиймати ҳақида хулоса қилиш учун асос бўлган ахборотнинг очиб берилишини таъминлаши, шунингдек бунда махсус тахминларга ва чекловларга йўл қўйилганми йўқми, шу тахминлар ва чекловларни кўрсатиши лозим.
Мулкнинг баҳолаш санасидаги фойдалилиги даражасини ташқи ёки иқтисодий омиллар таъсири туфайли аниқ белгилаб бўлмаслиги мумкин. Бундай ҳолда мазкур Стандарт талабларига мувофиқ баҳолаш ҳақидаги ҳисобот мулк қиймати ҳақидаги хулосага асос бўлган ахборотни очиб бериши, шунингдек агар мулк объектини баҳолашда махсус фаразлар ва чекловларга йўл қўйилган бўлса, уларни кўрсатиши керак.
Фойдалилик сиёсий ёки иқтисодий мавҳумлик вазиятида ўзгариши мумкин. Корхоналар фаолиятининг вақтинчалик ёки тўлиқ тўхтатилиши уларнинг мол-мулки қийматига арзимас таъсир кўрсатиши мумкин, айни пайтда фаолиятнинг узоқ вақт тўхтатилиши истиқболи эса уларнинг қийматига анча жиддий таъсир кўрсатиши мумкин. Мулкни баҳолашда баҳоланаётган мулкка ундан фойдаланиш натижаларига таъсир кўрсатадиган ички ва ташқи омилларни биргаликда ҳисобга олган ҳолда қаралиши керак;
б) алмаштириш принципи - оддий харидор мулк объекти учун, оғирлаштирувчи вақт омиллари, кўпроқ хавф-хатар ёки қандайдир ноқулайликлар бўлмаганда, ўзининг фойдалилик тавсифлари билан ўхшаш бошқа мулк объектига алмаштириш учун талаб этиладиган суммадан ортиғини тўламайди.
Мулк объектининг бўлиши мумкин бўлган энг юқори қиймати бир хил фойдалиликка эга бошқа мулк объектини сотиб олиш мумкин бўлган энг паст нарх билан белгиланади.
Бундай энг паст нарх баҳоланаётган мулк объектига эквивалент фойдалилиги энг яқин бўлган янги ўхшаш мулк объектини яратиш учун энг эҳтимол қилинадиган харажатлар миқдори билан белгиланади;
в) олдиндан билиш принципи - даромад келтирадиган мулк қиймати ушбу мулкка эгалик қилишдан келгусида олиниши мумкин бўлган даромадларнинг жорий қиймати билан белгиланади.
9. Мулкдан фойдаланиш хусусияти билан боғлиқ принципларга қуйидагилар киради:
а) энг яхши ва энг самарали фойдаланиш принципи - энг яхши ва энг самарали фойдаланиш мулкдан қонун ҳужжатларига зид бўлмайдиган, жисмонан ва молиявий жиҳатдан амалга оширилиши мумкин бўлган ва бунда ушбу мулкни баҳолаш энг юқори қиймат миқдорини бериши эҳтимол қилинадиган фойдаланишдир.
Мулкдан қонун ҳужжатларига зид тарзда ёки жисмоний имкони йўқ фойдаланиш энг яхши ва энг самарали фойдаланиш деб қаралмайди. Мулкдан қонун ҳужжатларига зид бўлмаган ва жисмоний имкони бўлган тарзда фойдаланилганда баҳоловчи мулкдан бундай фойдаланилишни энг эҳтимолий эканлиги ҳақидаги фикрини асослаб бериши керак. Мулкдан фойдаланиш эҳтимолининг битта ёки кўпроқ вариантлари бўлганда уларни молиявий асослаб бериш керак. Баҳоланаётган мулкдан фойдаланганда бу мулк энг юқори қийматга эга бўлса ҳамда бундай фойдаланиш кўрсатилган талабларга жавоб берса, бу энг яхши ва энг самарали фойдаланиш бўлади.
Беқарор ва тенг вазнли бўлмаган бозорларда мулкни ундан кейинги фойдаланиш учун сақлаш энг яхши ва энг самарали фойдаланиш сифатида қаралиши мумкин.
Эҳтимол қилинадиган энг яхши ва энг самарали фойдаланишнинг бир нечта вариантлари аниқланганда муносиб вариантни танлаш мулкдан фойдаланишнинг ҳар бир вариантида келиши кутиладиган пул оқимларини таҳлил қилиш асосида амалга оширилади. Модификацияланиш ҳолатида бўлган мулкдан фойдаланишда энг яхши ва энг самарали фойдаланиш сифатида оралиқ фойдаланиш қаралиши мумкин.
Энг яхши ва энг самарали фойдаланиш тушунчаси асосий бўлиб, мулкнинг бозор қиймати ҳисоб-китобларининг ажралмас қисми ҳисобланади;
б) ҳисса қўшиш принципи - ҳар қандай қўшимча элементлар ва яхшиланишлар, мулк объекти қийматининг ошиши бундай элементларни сотиб олиш ва амалга оширишга кетган харажатлардан юқори бўлганда, ўзини оқлаган бўлади;
в) мувозанатлашганлик принципи - агар мулк объекти икки ёки ундан ортиқ таркибий элементлардан иборат бўлса, бундай таркибий элементлар ўзаро функционал боғлиқликда ва мувофиқлашган бўлиши керак;
г) ошиб борувчи ва камаювчи унум принципи - капитал қўйилмаларининг ошириб борилиши шунга мос равишда мулкдан фойдаланишдан унумнинг муайян чегарагача пропорционал ошишига олиб келади, шундан кейин мулкдан фойдаланишдан унумнинг ўсиши капитал қўйилмаларнинг ошишига нисбатан камайиб боради;
д) мулкий ҳуқуқларни мақбул тақсимлаш принципи - мулкий ҳуқуқлар мулк объекти умумий қийматининг энг юқори даражасини таъминлайдиган тарзда модификация қилиниши (бирлаштирилиши, ажратилиши) керак.
II БЎЛИМ. БАҲОЛАШГА ОИД ВАЗИФА
(2-СОН МБС)
10. Активлар қийматини баҳолаш жараёни баҳоловчининг баҳолашга оид вазифани белгилашдан тортиб объектнинг пул бирликларида ифодаланган қиймат баҳосини ўз ичига олган баҳолаш ҳақидаги ҳисоботини буюртмачига топширишгача бўлган изчил ҳаракатлари тизимини қамраб олади.
Баҳолашга оид вазифани аниқ белгилаш баҳолашга оид вазифанинг хусусиятини тўлиқ ва аниқ талқин этиш, баҳолаш ёндашувлари ва усулларини танлаш ҳамда ҳисоботда акс эттирилган натижаларни талқин этиш учун зарур.
Баҳолашга оид вазифа баҳоловчи томонидан буюртмачи билан биргаликда тузилади ҳамда актив (активлар)ни баҳолаш ҳақидаги шартномага илова сифатида расмийлаштирилади ҳамда активни баҳолаш жараёнининг мустақил ва аҳамиятли элементи ҳисобланади.
11. Баҳолаш бўйича олиб бориладиган ишлар баҳолаш учун белгиланган мақсадларга мос келиши керак. Баҳоловчи, баҳолаш жараёни бошланишидан ва баҳолаш ҳақидаги ҳисобот шаклида тақдим этишдан олдин, буюртмачи унга қандай ахборот тақдим этилишини ва ундан фойдаланишда қандай чекловлар борлигини тушунаётганлигига ишонч ҳосил қилиши зарур.
12. Баҳолашга оид вазифада унинг қуйидаги асосий шартлари кўрсатилади:
баҳоланаётган активнинг номи ва тавсифи;
баҳолаш объектига бўлган ҳуқуқлар;
баҳолаш объектининг жойлашган жойи;
буюртмачи ва унинг реквизитлари;
баҳоловчи ташкилот ва унинг реквизитлари;
баҳолаш мақсади ҳамда баҳолашда иштирок этаётган тарафлар мажбуриятлари;
баҳолаш натижаларидан фойдаланиш мўлжали;
баҳолаш санаси;
баҳолаш мақсадига мувофиқ бўлган қиймат тури;
чекловчи шартлар;
буюртмачи ёки у ваколат берган шахс тақдим этиши лозим бўлган бошланғич ахборот рўйхати;
баҳолаш ишларини бажариш муддатлари.
Баҳолаш мақсадига ва баҳолаш объектининг хусусиятларига қараб баҳолашга оид вазифа қўшимча шартларни ўз ичига олиши мумкин.
13. Баҳоловчи баҳолашга оид вазифани тайёрлашни тугатишидан олдин буюртмачи билан баҳолашга оид вазифани, шу жумладан, унинг қуйидаги масалаларини муҳокама қилиб олиши зарур:
а) баҳоловчи ҳақидаги маълумотлар. Агар баҳоловчининг қаралаётган актив ёки баҳолашга оид вазифанинг бошқа тарафларига қандайдир муносабати бўлса ёки жиддий дахлдорлиги бўлса ёки холис ва объектив баҳони тайёрлашда баҳоловчининг имкониятларини чеклаши мумкин бўлган бошқа қандайдир омиллар мавжуд бўлса, бундай далиллар ҳақида вазифанинг бошиданоқ маълум қилиш лозим.
Агар баҳоловчи баҳолашга оид вазифанинг қандайдир жиҳати бўйича бошқа шахсларга ёрдам сўраб мурожаат қилиши лозим бўлса, ушбу ёрдам хусусияти ва ишонч даражаси аниқ кўрсатилиши лозим;
б) буюртмачи (буюртмачилар) ҳақидаги маълумотлар. Баҳолашга оид вазифа ким учун бажарилаётганлиги ҳақидаги ахборотни кўрсатиш баҳолаш ҳақидаги ҳисоботнинг шакли ва мазмунини белгилашда, унда уларнинг эҳтиёжларига мувофиқ бўлган ахборот бўлишини кафолатлаш учун катта аҳамиятга эга;
в) бошқа тахмин қилинаётган фойдаланувчилар (агар мавжуд бўлса) ҳақидаги маълумотлар. Баҳолаш ҳақидаги ҳисоботдан бошқа қандайдир тахмин қилинаётган фойдаланувчилар бор ёки йўқлигини тушуниб олиш, уларнинг идентификацион маълумотларини ва уларнинг эҳтиёжларини аниқлаш, баҳолаш ҳақидаги ҳисоботнинг мазмуни ва формати бундай фойдаланувчилар эҳтиёжларига жавоб беришини кафолатлаш учун муҳимдир;
г) баҳоланадиган активлар. Баҳолашга оид вазифада баҳоланаётган активга аниқ таъриф берилиши шарт;
д) баҳолашнинг мақсади. Баҳолашга оид вазифа тайёрланаётганда ҳисобга олинадиган мақсад аниқ белгиланиши лозим, чунки баҳолаш бўйича маслаҳатлашув унинг мазмунидан четга чиқиб кетиб ёки вазифа учун асос бўлмаган мақсадларда амалга оширилмаслиги муҳимдир. Баҳолаш мақсади, шунингдек қўлланиладиган баҳолаш базаси/базалари ёки уларни белгилашга таъсир кўрсатади;
е) қўлланиладиган баҳолаш базаси/базалари. Баҳолаш базалари баҳолаш мақсадларига мувофиқ бўлиши лозим. Ҳар қандай қўлланиладиган баҳолаш базасини таърифлаш манбалари кўрсатилиши ёки бундай база мазмуни тушунтириб берилиши лозим;
ж) баҳолашда қўлланиладиган валюта ҳақида ахборот. Баҳолашни ўтказишда қўлланиладиган валютани белгилаб олиш зарур. Бу талаб турли валюта амалга оширилган пул оқимларини кўриб чиқишда, айниқса, муҳимдир;
з) баҳолаш санаси. Баҳолаш санаси кўрсатилган бўлиши шарт. Агар баҳолаш санаси баҳолаш ҳақидаги ҳисоботни тузиш санасидан ёки таҳлилни ўтказиш ва тугатиш санасидан фарқ қилса, бундай саналарни аниқ чегаралаб қўйиш лозим;
и) баҳоловчи ишининг хусусияти ва ҳажми ҳамда бу билан боғлиқ ҳар қандай чекловлар. Баҳолашга оид вазифани бажаришдаги ҳар қандай чекловлар ёки кўздан кечириш чегаралари, сўровлар ва/ёки таҳлиллар идентификацияланган бўлиши шарт. Агар вазифа шартларига кўра текширувлар чекланганлиги сабабли зарур ахборотни олишнинг имкони бўлмаса, у ҳолда бундай чекловларнинг ҳаммаси ҳамда ҳар қандай керакли фаразлар ёки тегишли чеклов мавжудлиги натижасида жорий этилган махсус фаразлар кўрсатилиши шарт;
к) баҳоловчи ишида асосланадиган ахборот хусусияти ва манбалари. Баҳолаш учун асос қилиб олинадиган ҳар қандай муҳим ахборотнинг хусусияти ва манбаси, шунингдек баҳолашни бажариш жараёнида барча ахборотни текшириш мумкинлиги ва ҳажмлари белгилаб қўйилиши зарур;
л) фаразлар. Баҳолашни бажариш ва ҳисоботни тузишда ҳисобга олиниши шарт бўлган барча аҳамиятли фаразлар, шу жумладан, махсус фаразлар аниқлаб олиниши лозим;
м) ҳисобот шакли. Ҳисоботнинг шакли, яъни баҳолаш электрон ёки қоғоз кўринишда тақдим этилиши кўрсатилган бўлиши лозим;
н) баҳолаш ҳақидаги ҳисоботдан фойдаланиш, тарқатиш ва чоп қилишга чекловлар. Баҳолашдан фойдаланишни ёки унга таянадиган шахслар доирасини чеклаб қўйиш зарур, бунда тегишли чекловлар кўрсатилиши мақсадга мувофиқ;
о) баҳолашни мазкур Стандартга мувофиқ ўтказиш ва ундан чекинишлар. Баҳоловчи баҳолашни Стандарт талабларига мувофиқ ўтказиши лозим, бунда Стандартдан ҳар қандай чекинишлар асослантирилган бўлиши шарт.
14. Баҳоловчи баҳолаш жараёнини бошлашдан олдин баҳолашга оид вазифани тайёрлаши ва буюртмачи билан келишиб олиши (имзолатиши) керак. Агар баҳолаш бўйича ишларнинг тўлиқ ҳажми баҳолашга оид вазифани бажаришнинг бошланишида аниқ бўлмаса, баҳоловчи баҳолашни ўтказиш бўйича ишлар ҳажми аниқланиши билан баҳолашга оид вазифани ўз буюртмачиси билан келишиб олиши зарур.
15. Баҳолашга оид вазифа баҳолаш мақсадларига ва баҳолаш объекти хусусиятларига боғлиқ ҳолда, баҳолашга оид вазифада қўшимча маълумотлар кўрсатилиши мумкин.
ЎЗГАРТИРИШ КИРИТИШ
16. Муайян вазиятларда мазкур Стандартнинг 13-бандида кўрсатилган айрим масалаларни баҳолашга оид вазифани бажаришни бошламасдан ҳал қилиб бўлмаган ҳолларда ёки вазифани бажариш жараёнида унга ўзгартиришлар киритиш зарурати юзага келиши мумкин бўлган қўшимча ахборот пайдо бўлганда ёхуд ўрганишни талаб қиладиган бошқа ҳолатлар юзага келганда баҳолашга оид вазифага баҳолаш ўтказишнинг бутун даври мобайнида тегишли ўзгартиришлар киритилиши мумкин.
17. Баҳолашга оид вазифаларда, вақт ўтиши билан ўзгарадиган ишлар ҳажмлари, мазкур Стандартнинг 13-бандида кўрсатилган масалалар ҳамда вақт баҳолашга оид вазифа тузилгандан кейин киритилган ҳар қандай ўзгаришлар буюртмачи томонидан баҳоловчига вазифа бажарилгунга ва баҳолаш ҳақида ҳисобот тузилмагунга қадар маълум қилиниши шарт.
III БЎЛИМ. БАҲОЛАШ ЖАРАЁНИДА ЎТКАЗИЛАДИГАН
ЎРГАНИШЛАР ВА ТАҲЛИЛЛАР
(3-СОН МБС)
18. Мазкур Стандарт асосида баҳолаш объектини баҳолашнинг асосланганлиги ва ишончлилигини таъминлаш учун ўтказиладиган ўрганишлар ҳамда баҳолаш учун зарур ахборот ва маълумотларни йиғиш Баҳолаш жараёнида ўтказиладиган ўрганишлар ва таҳлиллар (3-сон МБС) (бундан буён матнда 3-сон МБС деб юритилади) талабларига мувофиқ бўлиши шарт.
19. 3-сон МБС ҳар қандай активлар ва мажбуриятларни баҳолаш бўйича вазифаларни бажаришда, шунингдек баҳолаш ҳақидаги ҳисоботлар ишончлилигини текширишда (баҳолаш экспертизаси) қўлланилади.
20. Баҳолаш ҳақида вазифани бажариш давомида ўтказиладиган ўрганишлар баҳолаш ҳақида вазифа мақсадларига ва баҳолаш базаси (базалари)га мувофиқ бўлиши лозим.
21. Асосланган баҳолашни тайёрлаш учун объектни кўздан кечириш (идентификация қилиш), сўровлар тузиш, ҳисоб-китоблар ва таҳлил ўтказиш каби воситалар ёрдамида етарли миқдорда маълумотлар тўпланиши керак.
22. Агар баҳолашга оид вазифа баҳоловчидан ташқари бошқа шахсдан олинадиган ахборотдан фойдаланишни назарда тутса, у ҳолда бундай ахборот қанчалик ишончли эканлиги ҳамда бу ахборотга баҳолаш ҳақидаги ҳисоботнинг объективлигига салбий таъсир кўрсатмайдиган тарзда қанчалик таяниш мумкинлиги таҳлил қилиниши керак. Баҳоловчига тақдим этилган ахборотлар тасдиқланган бўлиши лозим.
Тақдим этиладиган ахборотнинг тўғрилиги ёки ишончлилигини тасдиқлашнинг имкони бўлмаган ҳолларда бундай ахборотдан фойдаланилмаслиги керак.
23. Тақдим этиладиган ахборотнинг тўғрилиги ва ишончлилиги масаласини ҳал қилишда баҳоловчи қуйидагиларни ҳисобга олиши лозим:
баҳолашнинг мақсадини;
ахборотнинг қиймат ҳақида хулоса қилиш учун аҳамиятлилигини;
манбанинг ишончлилигини;
ахборот манбаи аффилланган шахс сифатида қаралаётган активга ёки баҳолашни олувчисига боғлиқ ёки боғлиқ эмаслигини.
24. Агар баҳолашга оид вазифани бажариш вақтида баҳолашга оид вазифага киритилган ва бажарилаётган ўрганишлар натижалари тўғри баҳолашни таъминламаслиги ёхуд учинчи шахслар берадиган ахборотдан фойдаланишнинг имкони йўқлиги ёки нотўғрилиги аён бўлиб қолса, у ҳолда баҳоловчи баҳолашга оид вазифани бажаришни давом эттиришни рад этиш ҳақида қарор қабул қилиши лозим.
2-БОБ. ҚИЙМАТНИ БАҲОЛАШ БЎЙИЧА
МАЪЛУМОТЛАР
25. Баҳоловчи баҳолаш жараёнида олинган, қиймат тўғрисида якуний хулоса чиқаришга ёрдам берган барча маълумотларни баҳолаш ҳақидаги ҳисобот нусхасини сақлаш учун қонун ҳужжатларида белгиланган муддат давомида сақлаши лозим. Бу маълумотлар якуний хулосаларни олишга асос бўлган асосий бошланғич маълумотларни, ҳисоб-китобларни, ўрганиш ва таҳлиллар натижаларини, шунингдек буюртмачига тақдим этиладиган ҳар қандай дастлабки ва якуний ҳисоботлар нусхаларини ўз ичига олиши лозим.
26. Баҳолашни олиб боришда баҳоловчи мавжуд барча ахборот ва маълумотлардан қонун ҳужжатлари талабларидан келиб чиққан ҳолда махфийлик шароитида фойдаланиши шарт.
3-БОБ. СТАНДАРТДАН ЧЕКИНИШ ШАРТЛАРИ
27. Мазкур Стандарт принципларига мувофиқ, агар ушбу Стандартнинг баъзи бир талабларидан фарқ қиладиган қонун ҳужжатлари, норматив ҳужжатлар ёки бошқа умумэътироф этилган талабларга риоя этилиши зарур бўлса, баҳоловчи шу талабларга риоя этиши лозим. Баҳолаш ҳақидаги ҳисоботда мазкур Стандарт талабларидан чекинишлар далиллар билан тасдиқланган ва асосланган бўлиши шарти билан, бундай баҳолаш Стандартга мувофиқ ўтказилган деб ҳисобланади.
28. Баҳоловчи ташкилотлар ўз ички ҳужжатларида ўрнатган баҳолаш бўйича ўрганишлар ўтказиш ва ахборот тўплаш тартиб-таомилларига, агар улар мазкур Стандартга ҳамда баҳолаш фаолияти тўғрисидаги қонун ҳужжатларига зид бўлмаса, риоя этишлари мумкин.
ҲИСОБОТНИ ТУЗИШ
(4-СОН МБС)
29. Баҳолаш натижалари баҳолаш фаолияти тўғрисидаги қонун ҳужжатларига мувофиқ тузилган ҳамда баҳоловчи ташкилотнинг тўпланган ахборот ва ҳисоб-китоблари асосида тасдиқланган баҳолаш объекти қиймати тўғрисидаги баҳолаш ҳақидаги ҳисобот билан расмийлаштирилади.
30. Баҳолаш ҳақидаги ҳисоботда баҳолашни ёки баҳолаш экспертизасини тўғри тушуниш учун зарур ахборот бўлиши лозим. Ҳисобот фойдаланувчиларга баҳолаш ҳақида аниқ тасаввур бериши зарур.
31. Баҳолаш ҳақидаги ҳисоботни тузиш (4-сон МБС) (бундан буён матнда 4-сон МБС деб юритилади) ҳар қандай активлар ва мажбуриятларни баҳолаш бўйича барча ҳисоботларни тузишда, шунингдек баҳолаш ҳақидаги ҳисоботлар ишончлилигини экспертиза қилишда қўллаш мажбурий ҳисобланади.
32. Баҳолаш ҳақидаги ҳисоботда мазкур Стандартга мувофиқлиги кўрсатилиши ва улардан ҳар қандай чекинишлар очиб берилиши, фойдали ахборот бериш мақсадида баҳолашга оид вазифанинг ҳажми ва мазмуни, унинг мақсад ва фойдаланиш (шу жумладан, фойдаланишга ҳар қандай чекловлар) қатъий ва аниқ баён этилган бўлиши, шунингдек ҳар қандай чекинишларни ёки баҳолашга тўғридан-тўғри таъсир қиладиган чекловчи шартларни очиб берувчи ахборотни ўз ичига олиши лозим.
33. Баҳолаш ҳақидаги ҳисобот шакли (электрон ёки қоғоз кўринишда) баҳолашга оид вазифага мувофиқ тарафлар томонидан келишиб олиниши лозим.
34. Баҳолаш ҳақидаги ҳисоботнинг мазмуни ҳисобот фойдаланувчиларини адаштирмаслиги, шунингдек баҳолаш натижаларининг ҳар хил талқин этилишига йўл қўймаслиги лозим. Бунда ҳисоботда баҳолашга оид вазифанинг ҳажми, бажарилган ишлар ва олинган натижалар ҳақида ахборот бўлиши зарур. Баҳолаш ҳақидаги ҳисоботда илгари баҳолашга оид вазифада иштирок этмаган баҳолаш бўйича малакали мутахассис, ҳақиқий вазиятдан келиб чиққан ҳолда, ҳисоботни таҳлил қила олиши ҳамда мазкур Стандартнинг 36-41-бандларида кўрсатилган масалаларни тушуниши учун етарли миқдордаги ахборотга эга бўлиши лозим.
35. Баҳолаш ҳақидаги ҳисоботга оралиқ ва якуний натижаларни белгилашда баҳолаш жараёнида фойдаланилмайдиган ахборот, агар мазкур Стандарт талабларига мувофиқ мажбурий бўлмаса, киритилмаслиги лозим.
2-БОБ. БАҲОЛАШ ТЎҒРИСИДАГИ ҲИСОБОТ
МАЗМУНИГА ОИД ТАЛАБЛАР
36. Баҳолаш тўғрисидаги ҳисоботда қуйидагилар кўрсатилган бўлиши керак:
баҳолаш тўғрисидаги ҳисобот тузилган сана ва унинг тартиб (рўйхатдан ўтказилганлик) рақами;
баҳолаш объектини баҳолашдан ўтказиш учун асос;
баҳолаш объектини баҳолашнинг мақсади;
баҳолаш объектининг аниқланадиган қиймати тури;
баҳоловчи ташкилотнинг номи, жойлашган ери (почта манзили) ва баҳоловчи ташкилотларнинг профессионал жамоат бирлашмаларидан бирига аъзо бўлганлиги тўғрисидаги маълумотлар;
баҳолаш объектини баҳолашдан ўтказган баҳоловчининг (баҳоловчиларнинг) малака сертификати тўғрисидаги маълумотлар;
баҳолаш объектининг унинг қийматини аниқлаш санасидагига айнан идентификация қилиш имконини берадиган тавсифи, шунингдек баҳолаш объекти мулкдорининг реквизитлари;
баҳолаш стандартлари, улардан фойдаланиш учун асос, баҳолаш объектини баҳолашдан ўтказишда фойдаланилган маълумотларнинг мазкур маълумотлар олинган манбалар кўрсатилган ҳолдаги рўйхати;
баҳолаш объектини баҳолашдан ўтказиш изчиллиги, шунингдек олинган натижани қўлланиш чегаралари;
баҳолаш объектининг қиймати аниқланган сана;
баҳоловчи ташкилот фойдаланадиган ҳамда баҳолаш объектининг миқдор ва сифат хусусиятларини белгилайдиган ҳужжатлар рўйхати.
Баҳолаш тўғрисидаги ҳисоботда баҳоловчи бошқа ахборотларни ҳам кўрсатиши мумкин.
37. Баҳолаш жараёнида фойдаланилган ахборот баҳолаш ҳақидаги ҳисоботда баҳолаш фаолияти соҳасида махсус билимларга эга бўлмаган ҳисоботдан фойдаланувчилар томонидан баҳолаш жараёнининг мантиқини ҳамда баҳоловчининг актив ёки активлар қийматини баҳолаш бўйича амалга оширган хатти-ҳаракатлари аҳамиятини тушуна олиши керак.
38. Баҳолаш жараёнида фойдаланилган ахборот очиб берилиши керак, бундан махфий тусга эга бўлган ахборот мустасно. Махфий ахборотни баҳоловчи фақат буюртмачи ва (ёки) бундай ахборотни берган шахслар билан келишган ҳолда ёки суднинг тегишли қарори бўйича очиб бериши мумкин. Фойдаланиладиган ахборотнинг махфийлик даражаси буюртмачи ва (ёки) бундай ахборотни берган ёки унга бевосита алоқадор бўлган шахслар томонидан белгиланади.
39. Баҳолаш учун фойдаланилган ҳамда баҳолаш ҳақидаги ҳисоботда кўрсатилган ахборотда, у ёзма ёки оғзаки бўлишидан қатъи назар, қайси манбадан олинганлигига ҳавола берилиши лозим.
40. Баҳолаш ҳақидаги ҳисоботнинг ҳар бир саҳифаси рақамланган ва баҳоловчи (баҳоловчилар) томонидан имзоланган, тикилган бўлиши, шунингдек баҳоловчи ташкилот раҳбари томонидан тасдиқланган бўлиши шарт.
Агар баҳолаш бир нечта баҳоловчи томонидан олиб борилган бўлса, баҳолаш ҳақидаги ҳисоботда уларнинг баҳолаш ҳақидаги ҳисоботни тайёрлаш жараёнида бажарган ишлари кўрсатилади.
Баҳолаш ҳақидаги ҳисобот электрон ҳужжат шаклида тайёрланганда ушбу ҳисобот баҳоловчи ва баҳоловчи ташкилот раҳбари томонидан электрон рақамли имзо билан тасдиқланади.
41. Баҳолаш ҳақидаги ҳисоботга иловаларда баҳоловчи баҳолаш ҳақидаги ҳисоботни тайёрлаш жараёнида фойдаланган ҳужжатлар нусхалари, шунингдек баҳоловчи ташкилотларнинг профессионал жамоат бирлашмаларидан бирига аъзо бўлганлиги тўғрисидаги маълумотнома, баҳоловчиларнинг малака сертификатлари ва фуқаролик жавобгарлигини суғурта қилиш полиси нусхалари бўлиши лозим.
(5-СОН МБС)
42. Баҳолаш мақсадларига қараб баҳолаш объекти хусусида бозор қиймати ёки бозор қийматидан фарқланувчи қиймат қўйилади.
43. Баҳолаш базалари (5-сон МБС) (бундан буён матнда 5-сон МБС деб юритилади) қиймат базаларини аниқлаш ва талқин этиш, шунингдек турли бозор қийматлари ҳамда бозор қийматидан фарқ қиладиган бошқа базаларни бир-биридан фарқлашдан иборат.
ҚИЙМАТ ТУРЛАРИ
44. Баҳолаш базалари баҳолаш ҳақидаги ҳисоботда кўрсатилган қиймат учун асос бўлган асосий принципларни белгилайди. Баҳолаш базаси (базалари) бошланғич маълумотлар ва фаразларни танлашга таъсир кўрсатиши ёки белгилаб бериши, шунингдек қиймат ҳақидаги якуний хулосага таъсир кўрсатиши мумкин.
45. Баҳолаш фаолиятида баҳолашни ўтказишда қўлланиладиган кўплаб баҳолаш базалари мавжуд бўлиб, уларнинг аксарияти қуйидаги умумий элементларга эга:
мўлжалланаётган битим;
битимнинг мўлжалланаётган санаси;
битимнинг мўлжалланаётган тарафлари.
46. Баҳолаш базасига боғлиқ ҳолда, мўлжалланаётган битим бир қатор шаклларга бўлинади:
гипотетик битим;
ҳақиқий битим;
харид битими;
сотув битими;
муайян ёки гипотетик бозорда белгиланган тавсифлар бўйича амалга ошириладиган битим.
47. Битимнинг мўлжалланаётган санаси баҳоловчи баҳолашни олиб бораётганда қандай ахборот ва маълумотларни эътиборга олишига таъсир кўрсатади. Аксарият баҳолаш базалари баҳолаш санаси ёки қийматни аниқлаш санаси ҳолатидаги зарур ўрганишларни ўтказиш натижалари бўйича иштирокчиларга таниш бўлмаган ёки уларга таниш бўла олмайдиган ахборотни ёки бозордаги вазиятни эътиборга олиш имконини бермайди.
48. Баҳолаш базаси аниқланадиган қиймат учун асос қилиб олинадиган асосий фаразларни, шу жумладан, гипотетик битим хусусиятини, битим тарафлари муносабатлари ва мотивациясини, шунингдек активнинг (баҳолаш объектининг) бозордаги экспозицияси даражасини баён қилади.
49. Мазкур Стандартга риоя этилиши учун баҳоловчи баҳолашга оид вазифа шартлари ва мақсадларига мос келадиган баҳолаш базаси (базалари)ни танлаши ва ушбу баҳолаш базаси билан боғлиқ барча белгиланган талабларга амал қилиши зарур.
50. Баҳолаш базасини ва қиймат турини танлаш активни баҳолаш ҳақида шартномани тузишдан олдин амалга оширилади ҳамда активни баҳолаш нима учун кераклигига, унинг хусусиятларига, шунингдек норматив талабларга боғлиқ бўлиб, баҳолашга оид вазифада акс эттирилади.
51. Баҳолаш базалари қуйидагиларга ажратилади:
бозор қиймати;
бозор ижара ҳақи;
адолатли қиймат;
инвестиция қиймати;
синергетик қиймат;
тугатиш қиймати;
йўқ қилиш қиймати;
алмаштиришнинг қолдиқ қиймати;
такрор ишлаб чиқариш қолдиқ қиймати;
махсус қиймат;
суғуртага оид қиймат;
солиққа оид қиймат.
52. Баҳолашда ҳисоблаб чиқилган (баҳоланган) қиймат битимни амалга оширишдаги сотувчи ва харидорнинг харажатларини, шу жумладан, ушбу битим натижалари бўйича тўланиши шарт бўлган солиқларга харажатларни ҳисобга олмасдан акс эттирилади.
53. Баҳоловчи барча фойдаланиладиган баҳолаш базаларига алоқадор бўлган тушунча ва атамаларни қандай талқин этилиши учун жавобгардир.
БАЗАСИ СИФАТИДА
54. Бозор қиймати деганда энг эҳтимол тутилган нарх тушунилиб, унга кўра мазкур баҳолаш объектининг очиқ бозорда рақобат шароитида, битимнинг тарафлари барча зарур ахборотга эга бўлган ҳолда ўз манфаатлари йўлида оқилона ва ихтиёрий равишда ҳаракат қилади, битим нархининг баланд-пастлигида эса, бирон-бир фавқулодда ҳолатлар, шу жумладан, тарафлардан бирининг ушбу битимга қўшилиш мажбурияти акс этмайди.
Агар бирон-бир баҳолаш объектининг баҳолашда мажбурий ўтказиш талаби мавжуд бўлган норматив ҳужжатда ёки баҳолаш объектининг баҳолаш тўғрисидаги шартномада қийматнинг аниқ тури кўрсатилган бўлмаса, мазкур объектнинг бозор қиймати белгиланиши лозим. Мазкур қоида норматив ҳужжатда баҳолаш объекти қийматининг турини аниқловчи Ўзбекистон Республикасининг "Баҳолаш фаолияти тўғрисида"ги Қонунида ёки мазкур Стандартда назарда тутилмаган атамаларда фойдаланилган тақдирда ҳам қўлланиши керак.
55. Бозор қиймати қуйидаги концептуал доираларга мувофиқ талқин этилиши лозим:
а) "ҳисоблаб топиладиган ва энг эҳтимол тутилган пул суммаси бўлиб..." деганда пулда ифодаланган, бозорда тижорат битими тузилганда актив учун тўланиши мумкин бўлган энг эҳтимолий нарх тушинилади. Бозор қиймати, бозор қиймати таърифида кўрсатилган шартларга риоя этилганда баҳолаш санасида бозорда оқилона ўйлаб қабул қилиниши эҳтимоли энг юқори бўлган нархдир. Бу нарх - оқилона ўйлаганда сотувчи учун эришилиши мумкин бўладиган энг яхши, харидор учун эса оқилона ўйлаганда эришилиши мумкин бўлганлардан энг фойдалисидир. Бу нархни аниқлашда, хусусан, битимнинг алоҳида шартлари ёки ҳолатларига, масалан, молиялаштиришнинг ноодатий шакли, мулкни сотиб, кейин ижарага қайта олиш, битимга жалб этилган тарафлардан бири томонидан тақдим этилган махсус компенсациялар ёки чегирмалар кабиларга боғлиқ ҳолда ошириб ёки тушириб юборилган нархлар ҳисобга олинмайди, шунингдек фақат муайян аниқ мулкдор ёки харидор учун ҳамёнбоп бўлган қийматнинг бирорта элементи ҳисобга олинмайди;
б) "...актив ёки мажбурият айирбошланиши мумкин бўлган…" шундан далолат берадики, актив ёки мажбурият қиймати олдиндан белгилаб қўйилган ёки ҳақиқий сотув нархи эмас, балки тахмин қилинадиган ҳисоблаб чиқилган миқдор. Бу нарх баҳолаш санасидаги битимнинг шундай нархики, баҳолашни амалга оширганда бозор қиймати таърифида кўрсатилган барча бошқа шартлар бажарилган бўлади:
в) "...баҳолаш санасига..." қиймат миқдори аниқ санага тегишли бўлиши ҳақидаги талабни ифодалайди. Бозор ва бозор шароитлари ўзгариши мумкинлиги боис, бошқа вақтда тахмин қилинган қиймат хато бўлиб чиқиши ёки ҳақиқатга тўғри келмаслиги мумкин. Қийматни баҳолаш натижаси қандайдир бошқа санадаги эмас, балки баҳолаш санасидаги бозорнинг ҳолати ва шартларини акс эттиради;
г) "...манфаатдор харидор ва..." сотиб олиш учун асоси бўлган, аммо уни бунга ҳеч ким мажбурламайдиган кишига тегишли. Бундай харидорда активни сотиб олиш кучли зарурати йўқ, шунингдек у ҳар қандай нархни беришга ҳам мойил эмас. Бундан ташқари, у аниқ ифодалаб ҳам, кўриб ҳам бўлмайдиган гипотетик бозордаги эмас, балки жорий бозордаги воқелик ва имкониятларга қараб харидни амалга оширмоқда. Фараз қилинадиган харидор бозор талаб қилганидан юқори нархни тўламайди. Активнинг ҳозирги эгаси ҳам бу "бозор"ни ташкил этувчилар сирасига киради;
д) "...манфаатдор сотувчи..." деганда сотиш истаги кучли бўлмаган, сотишга мажбур бўлмаган, ҳар қандай нархга сотиб юборишга ёки айни пайтда бозорда оқилона ҳисобланмайдиган нархни талаб қилишга тайёр бўлмаган сотувчи назарда тутилади. Манфаатдор сотувчининг асоси муносиб тарзда маркетинг ўтказилгандан кейин активни бозор шароитида очиқ бозордаги энг юқори эҳтимол қилинадиган нархда, бу нарх қандай бўлмасин, сотиб юборишдир. Мулкнинг реал мулкдорининг ҳақиқий аҳволи эътиборга олинмайди, чунки "манфаатдор сотувчи" - бу гипотетик мулкдор;
е) "...тижорат битими натижасида..." тарафлар ўртасида нархни бозор учун хос бўлмаган даражага олиб келадиган ёки уни ошириб юборадиган ҳеч қандай алоҳида ёки махсус ўзаро муносабатлар, масалан, бош ва шўъба компаниялари ўртасидаги ёки уй эгаси билан ижарачилар ўртасидаги муносабатлар йўқлигини англатади. Бозор қийматидаги битим қандайдир муносабатлар билан ўзаро боғланмаган тарафлар ўртасида содир этилиши ва ҳар бир тараф мустақил ҳаракат қилиши назарда тутилади;
ж) "...муносиб тарзда маркетинг олиб борилгандан кейин..." актив оқилона ўйлаб қараганда эришиш мумкин бўлган, бозор қиймати таърифига мувофиқ келадиган нархда сотилишини таъминлаш учун у бозорга энг муносиб тарзда олиб чиқилганини англатади. Сотув усули шундай танланиши керакки, у бозорда энг муносиб нархни олишни таъминлаши, сотувчи ундан фойдалана олиши мумкин бўлсин. Бозорга қўйиш даврининг муддати актив турига ва ундаги шароитларга боғлиқ ҳолда турлича бўлиши мумкин. Ягона шарт шуки, бу муддат актив етарли сондаги бозор иштирокчиларининг эътиборини тортиши учун етарли бўлсин. Бозорга қўйиш даври баҳолаш санасидан олдин келади;
з) "...бунда ҳар бир тараф етарлича ахборотга эга бўлган ҳолда, оқилона, ҳаракат қилган…" - манфаатдор харидор ҳам, манфаатдор сотувчи ҳам сотилаётган активнинг хусусияти ва хоссалари, унинг ҳақиқий ва потенциал фойдаланилиши, шунингдек баҳолаш санасида бозордаги аҳвол ҳақида етарли даражада хабардор қилинган деб тахмин қилинишини англатади. Шундан кейин, уларнинг ҳар бири, тегишли ахборотдан, битимдаги ўз позицияси нуқтаи назаридан энг мақбул нархни қўлга киритишга интилган ҳолда, оқилона ўйлаб фойдаланади.
Бунда ўтган сана билан кечроқ муддатга нисбатан ретроспектив фаразларга эмас, балки баҳолаш санасидаги бозор ҳолатига нисбатан оқилоналик назарда тутилади. Масалан, сотувчи активни бозорда нархлар тушиб кетаётганда олдинги бозор нархидан пастроқ сотиши доим ҳам омилкорлик эмас деб ҳисобланмайди. Бу ҳолда, нархларнинг ўзгариб туриши шароитида бошқа битимлар вазиятларида бўлганидек, оқилона иш тутадиган харидор ёки сотувчи айни пайтда улар фойдаланиши мумкин бўлган бозор ҳолати ҳақидаги энг тўлиқ ахборотга мувофиқ иш тутадилар;
и) "...ихтиёрий равишда ҳаракат қилган...", тарафларнинг ҳар бирида битим тузишга ўз асослари бор, аммо уларнинг бирортаси ҳам битим тузишга мажбур эмаслиги ёки хаддан ташқари мойиллиги йўқлигини англатади.
56. Бозор қиймати нархлар иштирокчилари эркин ҳаракат қила оладиган очиқ ва рақобатли бозорда ўрнатилишини назарда тутади. Актив бозори ҳам халқаро, ҳам маҳаллий бозор бўлиши мумкин. Бозор кўп сонли харидорлар ва сотувчилардан тузилган бўлиши ёки бозор иштирокчилари сонининг чекланганлиги билан тавсифланиши мумкин. Актив сотувга гипотетик таклиф қилинадиган бозор, бу шундай бозорки, унда, қоида тариқасида, ушбу активлар билан алмашинув юз беради деб тахмин қилинади.
57. Активнинг бозор қиймати ундан энг самарали фойдаланилишини акс эттиради. Энг самарали фойдаланиш деганда активдан унинг салоҳиятини энг юқори даражага кўтариб жисмонан мумкин бўлган, юридик жиҳатдан йўл қўйиладиган ва молиявий амалга оширса бўладиган тарзда фойдаланиш тушунилади.
Энг самарали фойдаланишда активдан мавжуд фойдаланишни давом эттириш ёки ундан муқобил фойдаланилишига мувофиқ бўлишни назарда тутиши мумкин. У бозор иштирокчиси актив учун таклиф қилишга тайёр бўлган нархни шакллантиришда активдан қандай фойдаланмоқчи бўлганлиги билан белгиланади.
58. Баҳолашга оид бошланғич маълумотларнинг табиати ва манбалари баҳолаш базасига муфофиқ бўлиши, баҳолаш базаси эса, ўз навбатида, баҳолаш мақсадларини ҳисобга олиши лозим.
Масалан, бозор қиймати ҳақида хулоса чиқариш учун, бозордан олинган бошланғич параметрларга асосланган маълумотлардан фойдаланилса, турли ёндашувлар ва усуллар қўлланилиши мумкин. Қиёсий ёндашувда бозордан олинган бошланғич маълумотлардан фойдаланилади. Даромад ёндашувини иштирокчилар (бозордаги) қўллаши мумкин бўлган бошланғич маълумотлар ва фаразлардан фойдаланиб бозор қийматини аниқлаш учун қўллаши керак. Харажат ёндашувидан фойдаланиб бозор қийматини аниқлаш учун таққосланувчи фойдалиликка эга активга кетган харажатларни ҳамда бозорга боғлиқ харажатлар ва қадрсизланиш ставкаларини таҳлил қилишга асосланган эскириш/қадрсизланиш ставкаларини қўллаш керак.
59. Баҳолаш фаолиятида қўлланиладиган бозор қиймати қуйидаги бир қатор шартларга риоя этилган ҳолда амалга ошириладиган адолатли битим натижасидир:
битим амалга оширилаётган бозорнинг очиқлиги;
бозорнинг рақобатлилиги;
тарафларнинг типик мотивацияси;
тарафларнинг оқилона даражада ахборотга эгалиги;
баҳолаш объектини бозорда сотиш учун таклиф этилган вақтнинг етарлилиги;
одатий тўлов воситаларидан фойдаланиш;
битимнинг ноодатий шартларининг йўқлиги.
60. Бозор қиймати асосидаги баҳолашлар таққосланувчи мулк объектларига тегишли ахборотга асосланиши лозим. Баҳолаш жараёни, баҳоловчидан зарур ва керакли текширувларни ўтказишни, тўғри таҳлил олиб боришни ҳамда ахборот ва далиллар билан асосланган фаразларни шакллантиришни талаб қилади. Бу жараёнда баҳоловчилар бозорда кузатиладиган ва ишга дахлдор барча фактларни, тенденцияларни, таққосланувчи битимларни ва бошқа ахборотни кўриб чиқишлари лозим.
Бозор маълумотлари чекланган бўлса ёки умуман мавжуд бўлмаса, баҳоловчи лозим даражада вазиятни очиб бериши ҳамда маълумотларнинг етарли эмаслиги боис ҳисоб-китоблар қандайдир тарзда чекланганлиги (агар чекланган бўлса) кўрсатиши лозим. Баҳоловчининг шахсий мулоҳазалари барча баҳолашларда талаб этилади.
61. Агар баҳоловчи баҳоланаётган актив бозорига алоқадор бўлган очиқ маълумотлар ва ҳолатларни таҳлил қилиш имкониятига эга бўлса, баҳолаш жараёнида қўлланиладиган ҳар бир ёндашув ёки усул баҳ
...
78-150-11-72 
Мобильная версия сайта