2023-2030 йилларда табиий офатлар хавфини камайтириш ва иқлим ўзгаришига чидамлиликни ошириш бўйича Ўзбекистон Республикасининг Миллий ҳаракатлар режаси (ЎзР ВМ 11.08.2023 й. 362-сон карорига 1-илова)

Функция недоступна

Вазирлар Махкамасининг

2023 йил 11 августдаги

362-сон қарорига

1-ИЛОВА

2023-2030 йилларда табиий офатлар хавфини

камайтириш ва иқлим ўзгаришига чидамлиликни

ошириш бўйича Ўзбекистон Республикасининг

МИЛЛИЙ ҲАРАКАТЛАР РЕЖАСИ

1-БОБ. УМУМИЙ МАЪЛУМОТ

       

1. Ўзбекистон география нуқтаи назаридан тоғ тизимлари, йирик чўл, яйловлар ва қир-адирларни ўз ичига олган минтақа ҳисобланади. Иқлими кескин континентал, кеча-кундузги ва фасллар ҳароратининг катта амплитудаси, юқори қуёш радиацияси ва нисбатан паст намлик билан тавсифланади.

2. Республиканинг жойлашуви ва иқлимига кўра ҳудудларида қуйидаги табиий офатлар кузатилиши мумкин:

геологик офатлар (зилзила, ер ва тош кўчкилари, ўпирилишлар);

метеорологик офатлар (кучли шамол, кучли жала, дўл, қор кўчкиси, қурғоқчилик);

гидрологик офатлар (сел, сув тошқинлари);

табиий ёнғинлар (дашт ва ўрмон ёнғинлари).

3. Республиканинг катта қисми сезиларли даражада иқлим ўзгариши таъсири доирасида бўлиб, иқлим ўзгариши ва унинг оқибатлари ижтимоий-иқтисодий ривожланишга, одамларнинг турмуш тарзи ва соғлиғига, шунингдек, иқтисодий объектларнинг барқарор фаолият олиб боришига ўз салбий таъсирини кўрсатмоқда.

Сўнгги йилларда иқлим ўзгариши оқибатида республика ҳудудида табиий офатлар сони сезиларли даражада ошди. Табиий офатларнинг ўртача сони 2001-2010 йилларда - 115 та ҳолат, 2011-2022 йилларда - 126 та ҳолатни ташкил этган.

Уларнинг 46 фоизи зилзилалар, 27 фоизи селлар, 13,5 фоизи ер кўчкилари, 8,7 фоизи кучли шамоллар, 2,4 фоизи сув тошқинлари, 1,6 фоизи табиий ёнғинлар, 0,8 фоизи қор кўчкилари ва бошқалар ҳиссасига тўғри келган.

4. Глобал иқлим ўзгариши билан боғлиқ кузатилаётган вазият сабабли республикада иқлим ўзгаришига мослашув чораларини кўриш ва табиий офатлар билан боғлиқ йўқотишларни камайтириш долзарб вазифа бўлиб қолмоқда.

2-БОБ. ЎЗБЕКИСТОН ҲУДУДИДА РЎЙ БЕРИШИ

МУМКИН БЎЛГАН ТАБИИЙ ОФАТЛАР ХАВФИ

ВА ИҚЛИМ ЎЗГАРИШИГА ЧИДАМЛИЛИКНИ

ОШИРИШДАГИ АСОСИЙ МУАММОЛАР

      

      

1-§. Зилзилалар

      

5. Республикада 12 баллик халқаро МСК-64 шкаласи (Медведев-Шпонхойер-Карни) бўйича интенсивлиги 7 балл ва ундан юқори бўлган зилзилалар содир бўлиш хавфи мавжуд. Марказий Осиё давлатларининг бир қатор сейсмологик хизматлари ҳар йили турли жадалликдаги 3 000 га яқин ер ости силкинишларини қайд этади.

6. Кучли зилзилаларда энг кўп зарар кўрадиган уй-жой сектори, хизмат кўрсатиш, иқтисодиёт, саноат ва савдо соҳалари бўлиб, уларнинг аксарияти шаҳарлар ва йирик аҳоли пунктларида жойлашган.

7. Ўзбекистон аҳолисининг қарийб 70 фоизи сейсмик фаол зоналарда истиқомат қилади. Кўплаб бинолар, айниқса, якка тартибдаги уйлар қурилиш норма ва қоидаларини ҳисобга олмаган ҳолда қурилганлиги сабабли уй-жой қурилиши объектларининг 70 фоизи сейсмик барқарор эмас.

8. Зилзиланинг иккиламчи таъсири ҳалокатли бўлиши ва бошқа хавфларни келтириб чиқариши ёки тезлаштириши эҳтимоли юқори.

Зилзиланинг иккиламчи таъсирининг аксарияти (тўғонларнинг бузилиши, баланд тоғлардаги кўлларнинг тошиб кетиши натижасида юзага келадиган сув тошқинлари ва сел орқали заҳарли моддаларнинг тарқалиши) жиддий трансчегаравий оқибатларга олиб келиши мумкин.

2-§. Ер ва тош кўчкилари, ўпирилишлар

    

9. Ер ва тош кўчкилари, ўпирилишлар асосан тоғли ва тоғолди ҳудудларга хос бўлиб, табиий офатларнинг кенг тарқалган турларидан бири ҳисобланади.

Улар қияликларнинг тиклиги ошиши, сейсмик ҳодисалар, метеорологик ва гидрологик ўзгаришлар, шунингдек, турли антропоген жараёнлар ҳисобига ҳаракатга тушади. Ер ва тош кўчкилари, ўпирилишлар тез-тез тоғолди ва тоғли ҳудудларда денгиз сатҳидан 1000-2400 метр баландликда, 15 даража ва ундан ортиқ бўлган қияликларда содир бўлади.

10. Ер ва тош кўчкилари, ўпирилишлар аҳоли турар жойлари ва хўжаликлари, бинолар, транспорт коммуникациялари, ҳаёт маромини таъминловчи ва муҳандислик иншоотлари, каналлар, электр узатиш линиялари ва бошқа муҳим объектларни вайрон қилиш ҳамда кўмиб юбориши эҳтимоли билан ҳам хавфли ҳисобланади.

11. Ер ва тош кўчкилари, ўпирилиш жараёнларининг ривожланиши аҳоли яшаш пунктлари, соғломлаштириш мажмуалари, автомобиль ва темир йўл участкалари, тоғ-кон, гидротехник ва бошқа турдаги объектларга хавф солиши мумкин.

3-§. Кучли шамоллар

    

12. Ўзбекистонда сўнгги йилларда кучли шамоллар асосан республиканинг шимоли-ғарбий ва жануби-ғарбий ҳудудларида кузатилиб, шамол тезлиги 25-27 м/с, баъзи ҳолларда 27-40 м/с ташкил этган ҳолда, мамлакат иқлимига хос бўлмаган талафотли бўрон ва довуллар кузатилмоқда.

13. Кучли шамоллар уйларнинг том қисмлари кўчириб ташланиши, дарахтлар қулаши, электр таъминоти устунларининг ағдарилиши ва ушбу ҳодисалар билан боғлиқ равишда одамларнинг ҳалок бўлиши ва жароҳат олишлари, шунингдек, электр таъминотидаги узилишлар, муҳандислик иншоотлари ва ҳаёт маромини таъминлаш тизимларининг вайрон бўлиши каби оқибатларга олиб келмоқда.

2020 йилда Бухоро вилоятида кузатилган 40 м/с тезликда эсган (соатига 144 км - Бофорт шкаласи бўйича бўрон) кучли шамол бир кишининг ҳалок бўлишига, 40 нафарга яқин инсонларнинг жароҳатланишига, 5 000 дан ортиқ объектларнинг том қисми шикастланишига ҳамда 42 минг туп йирик дарахтларнинг нобуд бўлишига ва шикастланишига сабаб бўлди.

Шунингдек, бинолар ва дарахтлар остида қолган 415 та транспорт воситаларига жиддий зарар етиб, кўп миқдорда қишлоқ хўжалиги экинлари нобуд бўлди ва 10 миллион АҚШ долларига яқин моддий зарар етди.

4-§. Кучли жала, дўл

14. Кучли жала ёғиши республика иқлими учун хос метеорологик ҳодиса бўлиб, ёғингарчилик миқдори 1 соат ва ундан кам вақт ичида 15 мм ва ундан кўп миқдорни ташкил этганда юзага келади.

15. Кучли жала ва дўл сел, тошқин сувларини ҳосил қилиши билан хавфли ҳисобланади. Кучли жала ва дўл қишлоқ хўжалиги экинлари, мевали дарахтлар ва экин майдонларига жиддий зарар етказади.

16. Иқлим ўзгариши натижасида тез-тез кузатилаётган кучли жала ва дўл шаҳарларда ирригация ва оқова тизимларининг талабга жавоб бермаслиги сабабли кўплаб сув тошқинларига олиб келмоқда.

5-§. Қор кўчкиси

17. Қор кўчкиси одамларнинг иқтисодий, рекреацион, спорт ёки бошқа фаолиятига, шунингдек, қор кўчкиси хавфи мавжуд зоналарда жойлашган аҳоли пунктлари, санаторий, курорт, спорт, саноат мажмуалари, инфратузилма ва бошқа объектларга хавф туғдиради.

18. Қор кўчкиси асосан қор кўп тўпланган йилларда қиш ва баҳор ойларида кузатилади.

19. Ўзбекистон ҳудудида қор кўчкиси хавфини ўрганиш даражаси бир хил эмас. Қор кўчкисининг юзага келиши, унинг тарқалиш шароитлари маълум бўлган жойлар билан бир қаторда етарли даражада ўрганилмаган жойлар ҳам мавжуд. Сўнгги йилларда олиб борилган ярим стационар ва аэровизуал кузатувлар натижалари маълум ҳудудларда қор кўчкиси фаоллашишини кўрсатмоқда.

20. Республикада қор кўчкиси хавфини мониторинг қилиш учун 18 та қор кўчкиси кузатув пунктлари мавжуд.

6-§. Қурғоқчилик

21. Қурғоқчилик узоқ вақт давомида юқори ҳаво ҳарорати ва ёғингарчилик миқдорининг камлиги натижасида юзага келади. Сўнгги йилларда қурғоқчилик кузатилиши жадаллашиб, жанубий иссиқ иқлим шароити республиканинг шимоли-шарқий минтақасига силжиши кузатилмоқда.

22. Қурғоқчилик озиқ-овқат хавфсизлигига салбий таъсир кўрсатувчи, аҳоли саломатлигининг ёмонлашуви, биохилма-хилликнинг йўқолиши, ҳудудларнинг саҳролашиши, экологиянинг ёмонлашуви, иқлим ўзгаришига чидамлиликнинг пасайиши, мажбурий миграция каби ижтимоий ва экологик муаммоларни келтириб чиқарувчи табиий офат ҳисобланади.

23. Ҳозирги вақтда республика ҳудудининг 70 фоизи ёки 31,4 млн. гектар майдони табиий шўрланиш, ҳаракатланувчи қумларнинг ёйилиши, чанг бўронлари ва гармсел шамоллари эсувчи қурғоқчил ҳамда ярим қурғоқчил ерлардан ташкил топган.

Орол денгизининг қуриши натижасида Оролқум деб ном олган янги саҳро пайдо бўлиб, ҳозирда 6 млн. гектарга яқин майдонни қамраб олди. Оролбўйи ҳудудидаги 2 млн. гектар майдонда ерларнинг саҳролашиши ва деградацияси кузатилмоқда.

24. Глобал иқлим исиши, сув ресурсларининг тобора камайиб бориши, қўшни давлатлар томонидан трансчегаравий дарёларда турли гидротехника иншоотлари қурилиши, сув сарфининг ошиши ва сувдан нооқилона фойдаланиш каби омиллар қурғоқчилик хавфини янада ошириб бормоқда.

7-§. Сел, сув тошқинлари

25. Сел, сув тошқинлари хавфлилик даражаси юқори бўлиб, республиканинг тоғли ва тоғолди ҳудудларида, Амударё ва Сирдарё ҳавзаларида кўп кузатиладиган табиий офатлар ҳисобланади.

Кўпинча сел оқимлари қўшни давлатлар - Қирғизистон ва Тожикистон ҳудудларида ҳосил бўлиши сабабли сел оқимлари трансчегаравий ҳам бўлиши мумкин.

26. Сел, сув тошқинлари оқибатида турар жойлар, ижтимоий соҳа ва аҳолининг ҳаёт маромини таъминлаш объектлари, инфратузилмалар, муҳандислик, ҳимоя, ирригация иншоотларининг вайрон бўлиши, уларнинг тошқин сувлари ва лой остида қолиб кетиши, дарё ўзанларининг ўзгариши ва ҳудудлар санитария-гигиена ҳолатининг ёмонлашуви асосий таҳдидлар ҳисобланади.

27. Сўнгги ўн йилда сел, сув тошқинлари сони кескин ортди ва ушбу даврда Ўзбекистоннинг барча ҳудудларида 650 тадан ортиқ сел, сув тошқинлари кузатилиб, сўнгги беш йил ичида шу каби ҳолатлар сони 141 тага ошган.

28. Амударё ва Сирдарё ҳавзаларида юзага келган мавсумий тошқинлар сув сатҳининг кўтарилишига, дарёлар ўзанлари ўзгаришига, қирғоқларнинг емирилишига олиб келиб, аҳоли пунктлари ва экин майдонларини сув босишига (сув тошқинларига) сабаб бўлади.

29. Қор ва музликларнинг жадал эриши натижасида ҳосил бўладиган кўп миқдордаги сувлар, дамбалар ва музли кўллар тўғонларининг эҳтимолий ўпирилиши, қўшни давлатлар томонидан йирик сув омборларидан сувнинг чиқариб юборилиши, дарёлардаги музларнинг механик эритилиши оқибатида дарё ўзанларининг ўзгариши, сув сатҳининг кўтарилиши ва қирғоқларнинг ювилиши ҳудудлардаги аҳоли пунктлари ва экин майдонларини сув босиш хавфини юзага келтирмоқда.

8-§. Табиий ёнғинлар

30. Республикада ўрмон фонди майдони 11 858 130 гектарни ташкил этади.

31. Ҳар йили республикада 4 тадан 16 тагача ўрмон ёнғинлари қайд этилиб, ёнғинлар экология ва атроф-муҳитга салбий таъсир кўрсатиши билан бир қаторда аҳоли яшаш пунктларига ва экин майдонларига тарқалган тақдирда, жиддий иқтисодий-ижтимоий оқибатларга олиб келиши мумкин.

32. Сўнгги олти йилда ўрмонларда 46 та ёнғин юз берган бўлса, 2021 йилда Жиззах вилоятининг Зомин туманидаги ўрмонзорларнинг 80 гектарга яқин майдонида, Сирдарё вилоятидаги ўрмон-овчилик хўжалигининг 140 гектардан ортиқ майдонида ҳамда Қорақалпоғистон Республикасидаги қўриқхона ҳудудига кирувчи тўқайзорнинг 35 гектар майдонида йирик табиий ёнғинлар содир бўлди.

33. Ўрмон ёнғинлари ва иқлим ўзгариши бир-бири билан чамбарчас боғлиқ жараён ҳисобланиб, қурғоқчилик, юқори ҳарорат, нисбий паст намлик, чақмоқлар ва кучли шамол ёнғинлар келиб чиқиш хавфини кескин оширади.

34. Ўрмон ёнғинлари юзага келишининг асосий сабабларидан бири инсон омили бўлсада, яшин тушиши оқибатида юзага келувчи ёнғинлар янада жиддийроқ оқибатларни келтириб чиқаради.

9-§. Табиий офатлар билан боғлиқ техноген

хусусиятга эга хавфлар

35. Табиий офатлар оқибатида гидротехника иншоотларида юзага келадиган авариялар инсонлар соғлиги, ҳаёти, мол-мулкига ва атроф муҳитга жиддий хавф туғдиради.

36. Тошқин сувлари гидротехника иншоотларининг турғунлигига салбий таъсир кўрсатиб, улардаги максимал сув сарфининг кескин ошишига сабаб бўлади.

Сув сарфининг кескин ошиши сув ташловчи иншоотларнинг ўтказувчанлигига салбий таъсир кўрсатиб, иншоотнинг бузилишига, гидротехника иншооти юқори бьефининг (ЮБС) сатҳлари кўтарилишига, тўсувчи иншоотларнинг устидан сув қуйилиши ва гидродинамик аварияларга олиб келиши мумкин.

37. Сув иншоотлари, қияликлар ва қирғоқлар ҳамда гидротехника иншоотининг маҳкамланадиган элементлари муз юкланиш чегарасига эга бўлиб, ҳалокатли муз ҳодисалари оқибатида бундай юкланишлар ортиб кетиши иншоотнинг бузилишига ва ювилиб кетишига олиб келиши мумкин.

38. Кучли шамоллар (довуллар, бўронлар) гидротехника иншоотлари, хусусан, сув омборлари учун хавф туғдирувчи таҳдидлар қаторига кириб, сув омборида пўртана тўлқинларини ҳосил қилади ва улар таъсирида босимни ушлаб турувчи қияликлар, қирғоқлар ва маҳкамловчи элементларнинг мустаҳкамлигига хавф солади.

39. Ер ва тош кўчкилари, ўпирилишлар сув омборларининг юқори бьефида цунамисимон тўлқинлар ҳосил бўлишига ва оқибатда тўғоннинг устки қисмидан сувнинг тошиб чиқишига ҳамда уларнинг бузилишига олиб келиши мумкин.

40. Табиий офатлар хавфини камайтириш ва иқлим ўзгаришига чидамлиликни ошириш борасидаги асосий муаммолар қуйидагилардан иборат:

йиллар давомида рўй берган табиий офатларни баҳолаш натижалари ва прогноз маълумотлари асосида табиий офатлар хавфини эрта аниқлаш, табиий офатлар хавфи ёки содир бўлганлиги тўғрисида хабар бериш ва маълумот етказиш тизимларининг такомиллашмаганлиги, табиий офатлар хавфи тўғрисида маълумот алмашиш бўйича миллий ва маҳаллий даражадаги маълумотлар базасининг яратилмаганлиги;

табиий офатлар хавфини баҳолашнинг замонавий услублари ишлаб чиқилмаганлиги ва таҳдидларни тор доирада баҳолаш амалиётининг сақланиб қолаётганлиги;

маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органларининг табиий офатлар хавфи бўйича ер хусусиятлари ҳисобланган эҳтимолий таҳдидлар частотаси, таҳдид хариталари кабилар тўғрисида янгиланган маълумотларни олиш имкониятининг чекланганлиги. Аҳоли пунктларини қуриш ва ҳудудларни ривожлантиришда табиий офатлар хавфининг етарли даражада инобатга олинмаслиги;

аҳоли орасида хавфсизлик маданиятини тарғиб қилиш ва аҳолини табиий офатлар билан боғлиқ фавқулодда вазиятларда тўғри ҳаракат қилишга тайёрлаш ишларининг етарли даражада олиб борилмаслиги;

табиий офатлар хавфини камайтириш ва иқлим ўзгаришига чидамлиликни оширишга қаратилган тадбирларни амалга оширишда табиий офатлар хавфи таъсирига учраш эҳтимоли юқори бўлган ва бошқа заиф ижтимоий гуруҳларнинг тўлиқ инобатга олинмаслиги;

табиий офатлар хавфидан суғурталаш ва ушбу йўналишдаги ички инвестицияларни рағбатлантириш чоралари ва амалий механизмларининг суст ривожланганлиги.

3-БОБ. МИЛЛИЙ ҲАРАКАТЛАР РЕЖАСИНИНГ

МАҚСАДИ, УСТУВОР ЙЎНАЛИШЛАРИ

ВА ВАЗИФАЛАРИ

41. Миллий ҳаракатлар режасининг мақсади - табиий офатлар хавфини камайтириш ва иқлим ўзгаришига чидамлиликни ошириш бўйича комплекс чора-тадбирларни ишлаб чиқиш ва амалга оширишдан иборат.

42. Қуйидагилар Миллий ҳаракатлар режасини амалга ошириш доирасида устувор йўналишлар ҳисобланади:

табиий офатлар хавфини камайтириш ва иқлим ўзгаришига чидамлиликни оширишнинг ташкилий-ҳуқуқий асосларини такомиллаштириш;

табиий офатлар хавфини камайтириш ва иқлим ўзгаришига чидамлиликни ошириш борасидаги билим ва тажрибаларни шакллантириш;

табиий офатлар хавфини камайтириш ва иқлим ўзгаришига чидамлиликни ошириш тадбирларини молиялаштиришни ташкил этиш;

табиий офатлар юз берганда, ҳаракат қилишга тайёрлик даражасини ошириш.

43. Қуйидагилар Миллий ҳаракатлар режасини амалга ошириш доирасидаги вазифалар ҳисобланади:

а) табиий офатлар хавфини камайтириш ва иқлим ўзгаришига чидамлиликни оширишнинг ташкилий-ҳуқуқий асосларини такомиллаштириш бўйича:

янги қонунчилик нормаларини ишлаб чиқиш ва табиий офатлар хавфи ва иқлим ўзгаришини инобатга олган ҳолда, мавжуд норматив-ҳуқуқий ҳужжатларга ўзгартиришлар киритиш;

табиий офатлар хавфини камайтириш ва иқлим ўзгаришига чидамлиликни ошириш юзасидан режалар, республика ва маҳаллий стратегияларни ишлаб чиқиш ҳамда амалга ошириш;

табиий офатлар хавфини камайтириш ва иқлим ўзгаришига чидамлиликни ошириш борасидаги профилактик тадбирларни самарали ташкил этиш;

маҳаллий даражада табиий офатлар хавфини камайтириш ва иқлим ўзгаришига чидамлиликни ошириш масалаларида маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органларининг иштирокини кенгайтириш ва жавобгарлигини кучайтириш;

табиий офатлар хавфини камайтириш ва иқлим ўзгаришига чидамлиликни оширишда манфаатдор томонлар ўртасида ҳамкорликни ривожлантириш;

б) табиий офатлар хавфини камайтириш ва иқлим ўзгаришига чидамлиликни ошириш борасидаги билим ва тажрибаларни шакллантириш бўйича:

табиий офатлар хавфини аниқлаш ва баҳолаш, прогноз материалларини тайёрлаш, замонавий геоахборот технологиялари асосида маълумотлар базасини юритиш;

табиий офатлар етказиши мумкин бўлган зарарни баҳолашнинг методологик асосларини ишлаб чиқиш;

давлат бошқаруви органлари мансабдор шахслари ва аҳолининг барча қатламларининг табиий офатлар хавфини камайтириш ва иқлим ўзгаришига чидамлиликни ошириш масалалари бўйича маълумотга эгалиги ва хабардорлик даражасини ошириш, шунингдек, уларга билим бериш ва ўқитиш;

табиий офатлар хавфини камайтириш ва иқлим ўзгаришига чидамлиликни ошириш масалалари бўйича аҳолини ўқитиш, соҳа учун профессионал кадрларни тайёрлаш дастурларини янада такомиллаштиришга кўмаклашиш;

жамоат ташкилотлари ва нодавлат ташкилотлар орқали табиий офатлар хавфи тўғрисидаги ахборотни тарқатиш мақсадида фуқаролар ўртасида ўзаро ҳамкорликни яхшилаш;

в) табиий офатлар хавфини камайтириш ва иқлим ўзгаришига чидамлиликни ошириш тадбирларини молиялаштириш бўйича:

табиий офатлар хавфини камайтириш ва иқлим ўзгаришига чидамлиликни оширишга оид тадбирларга давлат инвестициялари ва хусусий инвестицияларни жалб этиш;

авария-қутқарув ва бошқа махсус мулк-ашёларни ишлаб чиқаришни маҳаллийлаштиришга доир чора-тадбирларни амалга оширишда давлат-хусусий шериклик механизмларини жорий этиш;

табиий офатлар хавфини суғурта қилишга оид тадбирларни ташкил этиш;

сел, тошқинлар, кўчкилар ва бошқа хавфли табиий офатлар, шунингдек, қурғоқчилик билан боғлиқ фавқулодда вазиятларнинг олдини олиш бўйича манзилли профилактик тадбирларни амалга ошириш;

маҳаллий шароитларда табиий офатлар хавфини камайтиришга доир чора-тадбирлар самарадорлигини оширишга қаратилган шаҳарсозлик нормаларини, қоидаларини, аҳоли пунктларини режалаштириш ва қуришга оид стандартларни такомиллаштириб бориш;

табиий офатлардан жабрланганларни ижтимоий муҳофаза қилиш стратегияларини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш, шунингдек, механизмларини такомиллаштириш;

г) табиий офатлар рўй берганда, ҳаракат қилишга тайёрлик даражасини ошириш бўйича:

замонавий ахборот-коммуникация технологиялари асосида алоқа, табиий офатлар билан боғлиқ фавқулодда вазиятлар хавфи ёки рўй берганлиги ҳақида хабар бериш ва маълумот (ахборот) етказишнинг автоматлаштирилган тизимларини модернизация қилиш ва доимий шай ҳолатда сақлаш;

табиий офатлар ва фавқулодда вазиятлар хавфи юзага келганлиги ёки рўй берганлиги тўғрисида аҳолига хабар бериш ва маълумот етказишнинг автоматлаштирилган тизимини яратиш учун техник воситаларни маҳаллий ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш;

табиий офатлар оқибатларини бартараф этиш бўйича Фавқулодда вазиятларнинг олдини олиш ва бундай вазиятларда ҳаракат қилиш давлат тизими куч ва воситаларининг шайлигини таъминлашга қаратилган комплекс чора-тадбирларни амалга ошириш;

Фавқулодда вазиятларнинг олдини олиш ва бундай вазиятларда ҳаракат қилиш давлат тизими кучлари ва аҳолининг табиий офатларда ҳаракат қилишга шайлигини, раҳбарлар таркибининг вазирликлар, идоралар ва ташкилотлар билан ўзаро ҳамкорлигини такомиллаштириш;

хавфсизлик маданияти даражасини оширишда табиий офатлар билан боғлиқ фавқулодда вазиятларда ҳаракат қилишга тайёрлаш бўйича аҳолини кенг қамраб олиш;

табиий офатлардан жабрланганларга тиббий ёрдам кўрсатиш механизмларини такомиллаштириш;

ижтимоий, муҳим объектлар ва бошқа инфратузилмалар фаолиятининг табиий офатларга нисбатан барқарорлигини ва иқлим ўзгаришига чидамлилигини ошириш;

табиий офатлар хавфини камайтириш ва иқлим ўзгаришига чидамлиликни ошириш соҳасида халқаро ҳамкорликни ривожлантириш.

4-БОБ. ТАБИИЙ ОФАТЛАР ХАВФИНИ

КАМАЙТИРИШ ВА ИҚЛИМ ЎЗГАРИШИГА

ЧИДАМЛИЛИКНИ ОШИРИШ БЎЙИЧА

АСОСИЙ ЧОРА-ТАДБИРЛАР

44. Зилзилалар билан боғлиқ сейсмик хатарни камайтириш бўйича асосий чора-тадбирлар:

сейсмопрогностик мониторинг, турли сейсмик хавфларни баҳолаш, кучли зилзилалар юзага келиш эҳтимолини прогнозлаш;

зилзилалар натижасида ер кўчиши, сел, сув тошқинлари билан боғлиқ иккиламчи хавфлар юзага келиши мумкин бўлган жойлар бўйича прогноз маълумотлари ва хариталарини тайёрлаш;

бино ва иншоотларни қуриш учун ер участкаларини танлашда уларнинг тўғри жойлаштирилишини таъминлаш, шунингдек, бино ва иншоотларнинг қурилишини лойиҳалаштиришда ва қурилиш-монтаж ишларини амалга оширишда зилзилабардошлик меъёрларига риоя этилишини назорат қилиш;

қурилган бинолардан кейинчалик фойдаланиш имкониятини баҳолаш ва зилзилабардошлик даражаси паст бўлган биноларни мустаҳкамлаш бўйича техник ечимлар топиш мақсадида биноларнинг сейсмик чидамлилигини аниқлаш бўйича комплекс тадқиқотлар ўтказиб бориш;

маҳаллий хомашёдан сифат-мустаҳкамлик хусусиятлари, шу жумладан зилзилабардошлилиги замонавий қурилиш талабларига жавоб берадиган янги конструкциялар ва қурилиш материалларини ишлаб чиқариш, шунингдек, зилзилабардош уйларнинг лойиҳа ечимлари каталогларини тузиш ва оммавий ахборот воситаларида кенг ёритиш;

якка тартибдаги уй-жойларни қуришда зилзилабардош турар жой бинолари лойиҳаларидан фойдаланиш амалиётини кенг жорий этиш;

республика ва маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари ҳамда бошқа ташкилотларнинг раҳбарлари, масъул мутахассислари, қутқарув хизматлари, қутқарув ва фуқаро муҳофазаси тузилмалари, ишчи ҳамда хизматчиларини зилзиладан олдин, зилзила вақтида ва зилзиладан кейин ўзини тутиш қоидалари, кучли зилзилаларга олдиндан тайёргарлик кўриш ҳамда улардан талафотларсиз чиқиш бўйича билим ва тажрибаларини изчил ошириб бориш ва амалий кўникмаларни ҳосил қилиш бўйича тегишли чора-тадбир комплексини амалга ошириш;

мактабгача таълим ташкилотлари тарбияланувчилари, умумий ўрта ва ўрта махсус таълим ташкилотлари, профессионал таълим муассасалари ўқувчилари ҳамда олий таълим ташкилотлари талабаларининг зилзиладан олдин, зилзила вақтида ва зилзиладан кейин ўзини тутиш қоидалари, шунингдек, кучли зилзила билан боғлиқ фавқулодда вазиятлардан жабрланганларга биринчи ёрдам кўрсатиш қоидалари ва усулларига ўргатиш;

ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш соҳасида банд бўлмаган, жисмоний имконияти чекланган, шунингдек, фаолият туридан қатъи назар, барча фуқароларни зилзиладан олдин, зилзила вақтида ва зилзиладан кейин тўғри ҳаракатланишга ўргатиш;

зилзиладан олдин, зилзила вақтида ва зилзиладан кейин тўғри ҳаракатланиш қоидалари бўйича оммабоп адабиётлар ва кўргазмали қўлланмаларни нашр этиш, қўшимча ўқув марказларини ташкил этиш.

45. Ер ва тош кўчкилари, ўпирилишлар хавфини камайтириш бўйича асосий чора-тадбирлар:

ер ва тош кўчкилари, ўпирилишлар хавфи мавжуд зоналарни мониторинг қилиш, кузатув тармоғини (постларни, об-ҳаво кузатиш станцияларни) кенгайтириш ҳамда визуал ва инструментал кузатишнинг замонавий усулларини жорий этиш;

ер ва тош кўчкилари, ўпирилишлар бўйича прогноз маълумотлари ва хариталарини тайёрлаш, уларнинг мунтазам равишда янгиланишини таъминлаш ва хавфли ҳудудлар тўғрисидаги маълумотларни жамоатчиликка етказиш учун оммавий ахборот воситаларида жойлаштириш;

муҳандислик ҳимоя иншоотлари қурилишини тизимли режалаштириш ва иншоотларни ишчи ҳолатда сақлаш (кўчки жисмларини гидроизоляция қилиш ва дренажлаш, қияликларни террасалаш ва оғирлигини пасайтириш, тиргак деворлар билан мустаҳкамлаш, ер усти сувларини бошқа жойларга йўналтириш ва бошқалар);

ер кўчкиси хавфи бўлган қияликлар юзасига кўп йиллик чим ҳосил қилувчи ўтлар билан биргаликда дарахт ва бута ўсимликларини экиш;

ер кўчкиси хавфи бўлган майдонларни ўзлаштириш, суғориш ва бошқа мелиоратив ишлар олиб борилишининг олдини олиш;

ер ва тош кўчкилари, ўпирилишлар хавфи мавжуд ҳудудларда яшовчи аҳолини хавфсиз ҳудудларга кўчириш чора-тадбирларини тизимли равишда амалга ошириш;

ер ва тош кўчкилари, ўпирилишлар хавфи мавжуд ҳудудларда яшовчи аҳолини уларнинг эҳтимолий таъсир ҳудуди ва чегаралари тўғрисида хабардор қилишнинг замонавий усулларини жорий этиш ва мавжудларини такомиллаштириш;

ер ва тош кўчкилари, ўпирилишлар оқибатларини бартараф этиш учун куч ва воситаларни яратиш, уларнинг шайлигини таъминлаш, шунингдек, ер ва тош кўчкилари, ўпирилишлар хавфининг олдини олиш ҳамда уларнинг оқибатларини бартараф этиш бўйича ҳамкорлик режаларини тизимли янгилаб бориш;

аҳолига, иқтисодиёт тармоқларига ва ижтимоий соҳага эҳтимол тутилган зарарни камайтириш учун кўчкиларни мажбуран тушириш;

аҳолига ер ва тош кўчкиси фаоллашуви, ўпирилишларнинг дастлабки белгиларини тушунтириш ишларини олиб бориш ва хавфли ҳудудларда ўзини тутиш қоидаларига ўргатиш.

46. Кучли шамол хавфини камайтириш бўйича асосий чора-тадбирлар:

гидрометеорологик вазиятни кузатиш тармоқларини такомиллаштириш ва кенгайтириш, уларни замонавий асбоб-ускуналр билан жиҳозлаш;

аҳолини кучли шамол хавфи тўғрисида ўз вақтида хабардор қилиш;

бинолар том қисмларининг шамол кучига барқарорлигини ошириш бўйича ва янги қурилаётган объектларда бажариладиган монтаж ишлари сифатини назорат қилиш юзасидан тизимли чоралар кўриб бориш;

юқори кучланишли электр узатиш тармоқларининг мустаҳкамлигини ошириш бўйича комплекс чора-тадбирларни амалга ошириш;

электр токи узатилиши билан боғлиқ аварияларни бартараф этиш режаларини такомиллаштириб бориш;

дарахтларнинг кучли шамол оқибатида синиши ва қулаб тушишининг олдини олиш чораларини кўриш;

кучли шамол оқибатларини бартараф этиш учун куч ва воситаларни яратиш, уларнинг шайлигини таъминлаш, шунингдек, кучли шамол оқибатларини бартараф этиш бўйича ҳамкорлик режаларини тизимли янгилаб бориш;

аҳолининг барча қатламларини кучли шамол кузатилганида тўғри ҳаракатланиш қоидаларига ўргатиш.

47. Кучли жала ва дўл хавфини камайтириш бўйича асосий чора-тадбирлар:

гидрометеорологик вазиятни кузатиш тармоқларини такомиллаштириш ва кенгайтириш, уларни замонавий асбоб-ускуналар билан жиҳозлаш, визуал ва инструментал кузатишнинг замонавий усулларини жорий этиш;

аҳолини кучли жала ва дўл хавфи тўғрисида ўз вақтида хабардор қилиш тизимларини такомиллаштириш;

аҳоли пунктлари бош режаларига мувофиқ шаҳар ва бошқа аҳоли пунктларида қурилишларни сув босиш ҳудудларини ҳисобга олган ҳолда амалга ошириш, шунингдек, табиий ариқларни сақлаб қолиш ва ёғингарчилик сувларини чиқариб юборувчи янги ирригация тизимларини яратиш (жала коллекторлари ва бошқалар);

гидрометеорологик жараёнларни атроф табиий муҳитга таъсир кўрсатиш орқали бошқариш (кучли жала ва дўл ёғишининг олдини олиш);

кучли жала ва дўл оқибатларини бартараф этиш учун куч ва воситаларни яратиш, уларнинг шайлигини таъминлаш, шунингдек, сел ва сув тошқинлари хавфининг олдини олиш ҳамда уларнинг оқибатларини бартараф этиш бўйича ҳамкорлик режаларини тизимли янгилаб бориш;

аҳолининг барча қатламларини кучли жала ва дўл ҳодисалари пайтида тўғри ҳаракатланиш қоидаларига ўргатиш.

48. Қор кўчкиси хавфини камайтириш бўйича асосий чора-тадбирлар:

қор кўчкиси хавфи мавжуд ҳудудларни аниқлаштирган ҳолда уларни мониторинг қилиш ва қор кўчкисини прогнозлаш, гидрометеорологик параметрларни кузатиш ва назорат қилиш тармоқларини ривожлантириш;

қор кўчкиси хавфи бўйича прогноз маълумотлар ва хариталарни тайёрлаш, мунтазам равишда янгилаб бориш;

қор кўчкиси хавфи мавжуд ҳудудлар тўғрисидаги маълумотларни тегишли мутахассислар ва жамоатчиликка етказиш чораларини кўриш;

қор кўчкисига қарши иншоотларни (кўчки қайтарувчи ва кўчки тўхтатувчи) барпо этиш ва уларни ишчи ҳолатда сақлаш;

қор кўчкиси хавфи юзага келган ҳудудларда транспорт воситаларининг ва одамларнинг ҳаракатини чеклаш;

қор кўчкисини сунъий тушириш (артиллерия ёрдамида отиб тушириш);

қор кўчкиси хавфи мавжуд жойларда аҳолини хабардор қилиш (транспорт ҳаракатланиши тартиби тўғрисида маълумот стендлар ва бошқа белгилар ўрнатиш);

қор кўчкиси оқибатларини бартараф этиш бўйича куч ва воситаларни яратиш, уларнинг шайлигини таъминлаш, шунингдек, қор кўчкиси хавфининг олдини олиш ҳамда уларнинг оқибатларини бартараф этиш бўйича ҳамкорлик режаларини тизимли янгилаб бориш;

қор кўчкиси хавфи мавжуд бўлган ҳудудларда яшовчи аҳоли ва сайёҳларни қор кўчкисида тўғри ҳаракат қилишга ўргатиш.

49. Қурғоқчиликка қарши курашиш бўйича асосий чора-тадбирлар:

қурғоқчиликни прогнозлаш ва мониторинг қилиш тизимини такомиллаштириш (маълумотлар тўплаш, гидрологик ва иқтисодий шарт-шароитларни моделлаштириш, маълумотлардан эркин фойдаланиш);

қурғоқчилик сабаблари ва оқибатларини бартараф этиш чоралари ва қурғоқчилик хавфини юмшатиш бўйича тадбирларни мувофиқлаштириб бориш;

қишлоқ хўжалигида сув ресурсларидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш;

қишлоқ хўжалиги экинларини диверсификациялаш;

қурғоқчиликка чидамли ўсимлик турларини етиштириш, шу жумладан, диверсификациялаш учун шу турдаги ўсимликлар уруғларини тайёрлаш;

қурғоқчиликка чидамли қишлоқ хўжалиги экинларини экиш;

қурғоқчилик хавфи билан боғлиқ суғурта хизматлари турларини кенгайтириш;

чўл ҳудудларида ўрмонзорлар ва яшил қопламалар барпо этиш, қумли ҳудудларни мустаҳкамлаш.

50. Сел, сув тошқинлари хавфини камайтириш бўйича асосий чора-тадбирлар:

сел, сув тошқинлари хавфи мавжуд ҳудудларни мониторинг қилиш, кузатув тармоғини (гидропостларни, об-ҳаво кузатиш станцияларини) кенгайтириш, уларни замонавий асбоб ускуналар билан жиҳозлаш, визуал ва инструментал кузатишнинг замонавий усулларини жорий этиш;

сел, сув тошқинлари хавфи бўйича прогноз маълумотлари ва хариталарини тайёрлаш, уларнинг мунтазам равишда янгиланишини таъминлаш ва хавфли ҳудудлар тўғрисидаги маълумотларни оммавий ахборот воситаларига, шу жумладан электрон оммавий ахборот воситаларига жойлаштириш;

сунъий йўлдош маълумотларидан фойдаланган ҳолда сел ҳодисаларини олдиндан аниқлаш;

баланд тоғлардаги кўллар, дарёлар ва сел келиш ўзанларини тизимли ўрганиш, уларнинг таъсири эҳтимоли бўлган ҳудудларни, ўзанларининг торайиш жойларини, қум-шағал материалларининг тўпланиши каби хавфларни аниқлаш;

муҳандислик ҳимоя иншоотлари қурилишини тизимли режалаштириш ва уларни ишчи ҳолатда сақлаш (сел қабул қилиш, каналлар, сел ўтказгичлари, ҳимоя деворлари, йўналтирувчи ва ўраб турувчи тўғонлар, қияликларни терассалаш, шунингдек, қирғоқларни муҳофаза қилиш ва сув тубини чуқурлаштирувчи ишларни олиб бориш, тошқин сувларини қабул қилиш ва келаётган сувларни бошқариш учун сув омборларининг ишлашини доимий назорат қилиш, музлар тиқилиб қолишига қарши курашиш ва бошқа чораларини кўриш);

аҳоли пунктлари бош режаларига мувофиқ шаҳар ва бошқа аҳоли пунктларида қурилишларни сув босиш ҳудудларини ҳисобга олган ҳолда амалга ошириш, шунингдек, табиий ариқларни сақлаб қолиш ва ёғингарчилик сувларини чиқариб юборувчи янги тизимларини яратиш (жала коллекторлари ва бошқалар);

сел, сув тошқини хавфи тўғрисида аҳолини ўз вақтида хабардор қилиш (юқори ҳарорат, ёғингарчилик, кўллар ва сув омборларни ўпирилиши хавфи ва бошқалар);

сел, сув тошқинларини хавфсиз ўтказиб юбориш бўйича чора-тадбирларни амалга ошириш (дарё ўзанларини, каналларни, селдан ҳимоя қилиш иншоотларини тозалаш, қирғоқларни мустаҳкамлаш, ариқларни тиклаш ва янгиларини қуриш);

сел, сув тошқинлари хавфи мавжуд ҳудудларда яшовчи аҳолини хавфсиз ҳудудларга кўчириш ҳамда хавф мавжуд жойларда турар жой ва жамоат бинолари қурилишининг олдини олиш бўйича тизимли чора-тадбирларни амалга ошириш;

сел, сув тошқинлари оқибатларини бартараф этиш учун куч ва воситаларни яратиш, уларнинг шайлигини таъминлаш, шунингдек, сел ва сув тошқинлари хавфининг олдини олиш ҳамда уларнинг оқибатларини бартараф этиш бўйича ҳамкорлик режаларини тизимли янгилаб бориш;

ҳимоя тўғонларини қуриш учун материаллар захираларини яратиш, авария ва ҳимоя ишларини амалга ошириш учун техникаларни шай ҳолатга келтириш;

аҳолига, иқтисодиёт тармоқларига ва ижтимоий соҳага эҳтимол тутилган зарарни камайтириш учун гидрометеорологик жараёнларни атроф табиий муҳитга таъсир кўрсатиш орқали бошқариш (ёғингарчиликлар ва сел келишининг олдини олиш);

аҳолини сел, сув тошқинлари хавфи юзага келганда ёки содир бўлганда тўғри ҳаракат қилишга тайёрлаш.

51. Табиий ёнғинлар хавфини камайтириш бўйича асосий чора-тадбирлар:

ёнғинларни ўчиришнинг самарадор тизимларини яратиш, уларнинг олдини олиш ва ўчириш ишларига кенг жамоатчиликни жалб этиш;

ёнғинлар сабаблари юзасидан тадқиқотлар ўтказиш ва натижаларини таҳлил қилган ҳолда ёнғин сабабларини бартараф этиш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш;

ёнғинларни тезкор мониторинг қилиш ва тезкорлик билан ўчириш учун инновацион технологияларни жорий этиш (космик мониторинг, учувчисиз учадиган аппаратлардан фойдаланиш, ёнғинларни видеокамералар ёрдамида кузатиш ва аниқлаш);

ёнғинларининг олдини олиш бўйича чора-тадбирларни ташкил этиш (ёнғинга қарши ҳимоя оралиқлар, тўсиқлар ва бошқа инфратузилмаларни яратиш);

яшинлар туфайли ёнғинлар рўй бериши мумкин бўлган жойларни аниқлаган ҳолда, ушбу жойларда момақалдироқ пеленгациясини ва яшиндан ҳимоялаш тизимларини яратиш;

ёнғинларни ўчириш учун куч ва воситаларни яратиш, уларнинг шайлигини таъминлаш, шунингдек, ёнғинларнинг олдини олиш ва оқибатларини бартараф этиш бўйича ҳамкорлик режаларини тизимли янгилаб бориш;

аҳоли ва сайёҳлар ўртасида аланга билан эҳтиёт бўлиш чоралари юзасидан тарғибот-ташвиқот ишларини олиб бориш.

52. Табиий офатлар билан боғлиқ техноген хусусиятга эга хавфларни камайтириш бўйича асосий чора-тадбирлар:

гидротехника иншоотларининг хавфсизлигини таъминловчи чораларни амалга ошириш, шу жумладан, уларнинг хавфсизлик мезонларини белгилаш, иншоотлар ҳолатини доимий назорат қилиш мақсадида назорат-ўлчов асбоблари билан жиҳозланишини таъминлаш, хавфсизлик декларациясини ишлаб чиқиш;

гидротехника иншоотларининг хавфсизлиги устидан давлат назоратини амалга ошириш тизимини такомиллаштириш;

гидротехника иншоотларига малакали мутахассислар томонидан хизмат кўрсатилишини таъминлаш;

гидротехника иншоотларида авариялар юзага келиш хавфини камайтириш бўйича олдиндан комплекс чора-тадбирларни ўтказиш;

гидротехника иншоотларидан хавфсиз фойдаланиш учун ишлаб чиқилган фойдаланиш қоидалари ва хавфсизлик қоидаларига риоя этилишини таъминлаш;

гидротехника иншоотлари ва унинг сув оқиб ўтувчи қисмларининг ҳолати устидан доимий назорат қилиш техник тизимларини такомиллаштириш;

гидротехника иншоотларини доимий кузатиш натижасида олинган маълумотларни тизимли равишда таҳлил қилиб бориш ва гидротехника иншоотларининг хавфсизлигини пасайтирувчи омилларни аниқлаш;

гидротехника иншоотларининг техник ҳолатига табиий ва техноген омиллар таъсир кўрсаткичларини назорат (мониторинг) қилиш;

авариялар ва фавқулодда вазиятлар оқибатларини бартараф этиш учун куч ва воситаларни яратиш, уларнинг шайлигини таъминлаш, шунингдек, иншоотларда юзага келиши мумкин бўлган авариялар ва фавқулодда вазиятлар оқибатларини бартараф этиш бўйича ҳамкорлик режаларини тизимли янгилаб бориш;

гидротехник иншоотларни метрологик таъминлаш;

гидротехник иншоотларда юзага келган авариялар ва фавқулодда вазиятлар тўғрисида аҳолига хабар бериш ва маълумот етказишнинг автоматлаштирилган тизимларини жорий этиш;

гидротехник иншоотларнинг ходимлари ва аҳолини гидротехник иншоотларда юзага келган авариялар ва фавқулодда вазиятларда тўғри ҳаракат қилишга ўргатиш.

5-БОБ. МИЛЛИЙ ҲАРАКАТЛАР РЕЖАСИНИ

АМАЛГА ОШИРИШ МЕХАНИЗМИ

53. Миллий ҳаракатлар режасининг устувор йўналишлари ва вазифалари давлат стратегиялари, ривожлантириш дастурлари, уларни амалга ошириш режаларига, шунингдек, бошқа соҳаларни такомиллаштиришга доир дастурий ҳужжатларга интеграциялаштирилади.

54. Миллий ҳаракатлар режасини амалга ошириш учун барча манфаатдор томонлар, шу жумладан, давлат бошқаруви органлари, маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари ва ташкилотлар, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ва фуқаролик жамиятининг бошқа институтлари, халқаро ташкилотлар, хусусий сектор, шунингдек, аҳоли жалб қилинади.

55. Миллий ҳаракатлар режаси "йўл харитаси"да белгиланган механизмлар орқали ва муддатларда амалга оширилади.

56. Миллий ҳаракатлар режаси ва "йўл харитаси"нинг бажарилиши юзасидан ҳаракатларни мувофиқлаштириш идоралараро бошқарув Кенгаши томонидан амалга оширилади.

6-БОБ. МИЛЛИЙ ҲАРАКАТЛАР РЕЖАСИНИ АМАЛГА

ОШИРИШДАН КУТИЛАЁТГАН НАТИЖАЛАР

57. Ушбу Миллий режани амалга ошириш натижасида:

янги табиий офатлар хавфи пайдо бўлишининг олди олиниши ва маълум хавфларнинг таҳдиди камайиши;

табиий офатлардан жабрланганлар сони, шунингдек, уларнинг оқибатида ўлим даражаси имкон қадар камайиши;

табиий офатлар ва иқлим ўзгаришидан кўрилган ижтимоий, иқтисодий ва экологик зарарлар кўлами миқдорлари камайиши;

аҳолининг табиий офатлар хавфи ва иқлим ўзгаришига чидамлиликни ошириш бўйича билим-тажрибалари шаклланиши;

иқлим ўзгаришига чидамлилик даражасининг ошиши;

табиий офатлар ва иқлим ўзгаришидан жабрланган аҳолининг ҳаёт фаолиятини таъминлаш тизимларининг ривожлантирилиши кутилмоқда.

          

          

Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси (www.lex.uz),

2023 йил 14 август